Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл јериниҥ салымы – јаантайын јӱрегинде

30.08.2022

Куран айдыҥ 30-чы кӱнинде Александр Таспашевич Урбановко 60 јаш толуп јат. Ол бойы текши јарлу ла кеен, байлу Короты-Каракол ӧзӧгинде чыккан, тӧрӧл јеринеҥ јаан телекейге јол алынган. 1990 јылдардыҥ «чолмончызы», коллегабыс кӱстиҥ бу јараш ӧйинде толо јажын темдектеп турарда, ол керегинде бистиҥ јылу ла уткуулду сӧзис болор.

Александр Таспашевич Бичиктӱ-Боом јуртта кӧп балдарлу биледе чыккан. Адазы Таспаш Иртанович Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, јажына ла колхозто кой-малда иштеген кижи. Энези Кичеш Сӱмечековна јерлештери ортодо тоомјылу ла јайалталу кӧкчи-ус кижи болгон.
Саша Каракол јуртта школды божоткон. Ишмекчи јолы Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозто механизатор болуп иштеп баштаганынаҥ башталган. Черӱниҥ кийнинде тӧрӧл аймагында лесник болуп иштеген. 1992 јылда Горно-Алтайсктагы педагогический институттыҥ тӱӱкилик факультедин божоткон. Институттыҥ кийнинде Горно-Алтайскта ӱредӱчи болуп иштеген. 90-чы јылдардыҥ тал-ортозы киреде «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газетке иштеп келген.
1990-чы јылдарды эмди кубулталардыҥ, солынталардыҥ јылдары деп адап турганы чын. Ороонныҥ бӱдӱреечи јаҥы, государстволык бӱдӱми солынып, кӱйбӱреш те, чаксыраш та болгон. Бу солынталар тергеелерге база једишкен. Ол ло јылдарда бистиҥ тӧрӧл область политикалык кеберин солып, Алтай Республика болуп тӧзӧлгӧн эди. Бу јылдарда кӧп улус канча айга чыгара ишјал албай чучураган ӧй болгоныла тӱӱкиге киргенин ундыбаган болорор. Јарым јылга акча-манат јок јадып, улус та канай чыдашкан, бала-барказын неле азыраган – эмди кайкап отурадыс.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газетти алар болзобыс, 90 јылдарда јаан ӱйе журналисттер кӧп иштеген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларыла кожо иштеери биске јаан јозок болгон эмей. Тӧрӧл Алтайыстыҥ, албатыныҥ, алтай тилдиҥ сурактарына олордыҥ баштаныжы јиит улуска темдек, баалу-чуулу ченемел болгонын канайда темдектебес.
Јиит ӱйе деп ол тушта иштеген Семен Танытпасовты, Эрмен Тӧлӧсовти, Эргиш Шумаровты, Алексей Алмадаковты, Алтай Кубашевти, Петр Попошевти, Нина Садалованы, Хамида Тадинаны, Артур Сыевти, бу бичимелдиҥ авторын – Айгуль Майманованы – адап туратандар. Александр Урбанов фотосогоочы болуп иштеген. Ол ок ӧйдӧ бойыныҥ репортажтарын, јетирӱлерин ле јилбилӱ статья-бичимелдерин база јарлап туратан.
Газеттиҥ ижи – ол текши иш. 90-чы јылдарда солынталар кӧп болгоны јӱрӱмге јаҥы кӱӱн-тап кийдирген. Бу ла ӧйлӧрдӧ тӱӱкиге, тӧрӧл тилге, албатыныҥ чӱм-јаҥдарына, ич-кӱӱндик энчизине баштаныш курчып, ајару тыҥып баштаган. Улус тӧрӧл јериниҥ, аймагыныҥ, текши республиканыҥ курч сурактарына јуук болуп, ол керегинде ачык-јарык айдып, государстволык кеминде аайына чыгарга ачыгынча тур чыккан туш. Алтай албатыныҥ Курултайлары ӧткӱрилип туратан, Јайзаҥдардыҥ кыймыгузы база тыҥыган. Алтай журналистиканыҥ ӧзӱмине ле Александрдыҥ бойыныҥ кӧрӱмине јаан камаанын јетирген, ол Алтайыска јана берген јарлу журналисттер Василий Айачинович Тоеновты, Байкал Ойынчинович Адаровты, Борис Чимчиевич Канаринди, Владимир Эмильевич Кыдыевти ле оноҥ до ӧскӧлӧрин ол сӱрекей тооп јӱргени керегинде эмдиге јылу эске алынат. Бу ла ӧйдӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газет чокум кӱӱн-тапту болуп, бу адалган сурактарда, иште, кыймыгуларда чике турушкан эди. Јаан ӱйе журналисттерле кожо јиит ӱйе бойыныҥ ӱлӱзин текши ишке база кошкон. Эмди ле 1990 јылдардыҥ газеттерин ачып ийзебис, тӱӱкилик иш бичимелдердеҥ јарт кӧрӱне берер.
Александр Таспашевич кылык-јаҥыла тӧрӧл јериниҥ сурактарына сӱрекей ӧҥзӱре баштанатан кижи болгон до, эмдиге ле ол ло бойы артып јат. 90 јылдарда ол газеттиҥ фотосогоочызы болуп иштеген, је кажы ла керекке чике бойыныҥ кӱӱнин ле санаазын чыгара айдар кылыкту болгон. Тӱӱкини јакшы билеринеҥ улам болбайсын, аналитикалык кӱӱн-табы ажындыра кӧрӱнип туратан. Јаҥыс ла тӧрӧл јуртыныҥ ла аймагыныҥ сурактарында эмес, бӱткӱл тергеениҥ, албатыныҥ сурактарына санааркап, олорго сӱрекей ӧҥзӱре баштанатаны иле кӧрӱнетен. Кезикте Александр Таспашевичтиҥ кӱӱн-санаазы кезем де деп билдиретен, је чынды, чындыкты кӧстиҥ кӧскӧ айдары тегиндӱ де, јеҥил де эмес. Ондый улус јогынаҥ бистиҥ јӱрӱмис те јилбилӱ эмес. Кӧпјандай ајару јок арткан сурактарды, керектерди ол ајаруга алып, јартап, тӱп-шӱӱлтезин чикезинче јалтанбай айдатан. Јӱрӱмдик ченемелиле ол коллега-нӧкӧрлӧриле јаантайын ӱлежип јӱретен.
90 јылдардыҥ кӱч ле јилбилӱ ӧйлӧринде кожо иштегенис база тӱӱкиге кирип калган ине. Бӱгӱнги кӱнди алза, Александр Таспашевич Россияныҥ Росгвардиязыныҥ кору системазында иштейт. Ӧткӧн јылдар туркунына коллегабыс тӧрӧл газедиле колбузын ӱспеген. Бӱгӱнги курч сурактар, тӧрӧл јериниҥ, алтай албатыныҥ, алтай тилдиҥ, тӱӱкиниҥ сурактары оны эмдигенче санааркадат. Калганчы јылдарда слер Александр Таспашевичтиҥ орус тилле бичиген очерктерин, публицистикалык бичимелдерин кӧп кычырганар. Онойдо ок сатира-кокыр деген јеҥил эмес литературалык ууламјыла бичилген кыска куучындарыла база танышканар. Айла, сатира-кокыр бичиири эҥ ле кӱч жанрлардыҥ тоозына кирип турганын ајаруга алзабыс, бис Александр Таспашевичти литератор-публицисттердиҥ тоозына чокум кийдирер аргабыс бар.
Кезик улус газетле колбузын иштеҥ јӱрӱп ле калза ӱзӱп койоло, калам-ручканы колго албай, санаа-шӱӱлтелериле ӱлешпей, ӧскӧ јолло јӱре бередилер. Је журналистиканыҥ јилбилӱ телекейинде кӱч јолын улалткандарды мындый јӱрӱмдик кредо-кӱӱнин, салымын талдап алган деп чокум адаарга јараар. Александр Таспашевич ого ӱзеери бойыныҥ санаа-кӱӱнин «Тайгада бир кӱн» деген бичигинде улалткан (2020 ј.). Бичикте оныҥ геройлоры – јуук улузы, эне-адазы, кару уулы Тамырлан, јерлештери керегинде јылу эске алыныштары. Ол анайда ок тӱӱкилик учурлу бичимелдерле кычыраачыларын таныштырат. Темдектезе, Алтай духовный миссияныҥ баштаган јолы, оныҥ учуры керегинде јилбилӱ бичимелле таныжар арга бар. Мында ок оныҥ кокыр куучындары ла ӱлгерлери јарлалат. Бичик ас тиражла кепке базылган да болзо, је кычыраачыларыска солун ла јилбилӱ болорында алаҥзу јок.
Кӱстиҥ јараш ла кеен ӧйинде чыккан коллега-нӧкӧристи толгон толо јажыла, учурлу јӱрӱмдик ажузыла акту јӱректеҥ уткыйдыс! Су-кадыгы бек, кӱӱн-табы бийик, баатыр кептӱ бойы ырысту болуп, кычыраачыларды јилбилӱ бичимелдериле эмди де кӧп сӱӱндирзин деп кӱӱнзейдис!

Коллега-нӧкӧрлӧриниҥ адынаҥ
Айгуль Майманова