Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл тилге сӱӱштиҥ ДНК-зы

02.09.2022

Айдыгар да, кару кычыраачылар, «Кожоҥчы койонок» деп кӱӱлик бичикти бӱгӱнге јетире база кем кӧрбӧгӧн, колго тутпаган, балазына садып бербеген? Слер сананып јатканчагар, бис ӧскӧ ада-энелерге сакылталу солун јетиредис: удабастаҥ «Кожоҥчы койонок-2» чыгар! Ӧскӧ, толо кожоҥдорыла репертуарын байыткан Койонок слердиҥ айылдарардӧӧн катап ла келип јат!
А «Карусель» каналда толголып турган «Тиг и Лео» деген мультфильмди интернеттеҥ алтайлап кӧргӧнӧр бӧ? Тӧс геройлор кичинек Бар ла Арслан су-алтай тилле куучындана бергенин кӧрӧргӧ, угарга јилбилӱ де, оморкодулу да, дезеер?! Ол ӱлекер керегинде бис «Алтайдыҥ Чолмонында» элбеде бичиген эдис.
Бу бастыра ӱлекерлерди таап, олорды јӱрӱмде бӱдӱрип турган кижи – «Алтай Бичик» издательствоныҥ јааны Чейнеш Сабина. Чейнеш Пантелеевна бойы кызычактар азырап јаткан јиит эне, јаш корбо балдар јаштаҥ ала сӱрлӱ јараш, бай тӧрӧл тилин јакшы билип јӱрзин деген амадузыла мындый солун ӱлекерлер јазап јат. Оныҥ јаҥыс алтай эмес, ӧскӧ дӧ албатыларга керектӱ, тузалу ӱлекерлери керегинде орооныстыҥ башка-башка талаларында улус угар, билер, олорло тузаланар кӱӱндӱ. Оныҥ учун јиит алтай келинде тыш отурар ӧй јок, ол јаантайын кыймыгуда, јол-јорыкта, јӱзӱн-башка туштажуларда. Бу кӱндерде ол Крымнаҥ јанып келди.
– Чейнеш Пантелеевна, Крымда Кара талайдыҥ эдегинде алтай јараш чегедегерди кийип, ал-камык албатыныҥ алдында нени куучындадар, ондо кандый керек ӧткӧн?
– «Таврида.АРТ» деген фестивальдыҥ «Экософия» деген бӧлӱгинде туруштым. Менле кожо Алтай Республикабыстыҥ ӧзӱми, јаҥжыгулары, чӱм-јаҥдары, культуразы керегинде ӧскӧ талалардаҥ келген јашӧскӱримге хореограф Анастасия Лирова куучындады. Бу бӧлӱк «Тӧрӧл айылыҥга сӱӱштиҥ ДНК-зы» деген кычыру сӧстӧрлӧ ӧткӧн. Мында тӧрӧлиҥниҥ јаҥыс ла ар-бӱткенин корыыры ла чеберлеери эмес, албатыҥныҥ культуразын, чӱм-јаҥдарын, тилин корыыры јаан ајаруда.
– «Таврида» Россия Федерацияда канча јылдарга улай канча муҥ јииттерди јууган сӱреен јаан фестиваль. Ондо бойыныҥ тергеезиниҥ адынаҥ туружары – каруулу керек.
– Чып чын. Оныҥ учун мен эрчимдӱ, кӧп солун баштаҥкайларлу јииттерге баштанып айдадым: мындый фестивальдарга туружарга, ары угузу аткарарга јалтанбагар, јаҥыс ла ичкери болугар, мында бастыра туружаачыларга самолетту јеткени-јанганы, азыраганы, јатканы учун акча-манатты тӧзӧӧчилер тӧлӧйт. Слердеҥ некелте – кӧп таныштарлу болуп, јакшы амырап аларынаҥ башка, мында берилген канча ла кире тузалу јетирӱлерди, ченемелдерди бойыгарга алынып, кийнинде иште, јӱрӱмде тузаланары, албаты-јонго тузалу керектер эдери.
– Слер «Тавриданаҥ» јанып, экинчи ле кӱн ойто Красноярск јаар учканар. Ондо кандый солундар?
– Мында база мындый ла ок тематикалу форум болгон. Мени эксперт эттирте кычырдылар. «Куучынчы наадайларымды» апардым, олор керегинде куучындадым. Таймырдагы бир колледжтиҥ директоры мени токтодып, «Слер ле биске керек болгоныгар, карын, тушташтыс» – деп, база ондый наадайлар эдер кӱӱнин угусты. Бир метр узун сынду алты наадайлу эмтир, эмди оны ненец тилле ӱндендирер керек. Болужар болуп, сӧзим бердим, олорго эмди модульдар белетеерис.
– Ол алтай куучынчы наадайлар республикабыстыҥ балдардыҥ садтарына аткарылган деп билерим. Сӱрекей солун ӱлекер. Слер оны канай баштаганар?
– Коронавирустыҥ ӧйинде айылда отурып, кижи нени ле сананып турбай! ГАГУ-да иштеп турган Георгий Николаевич Кудрявцевке баштангам, куучынданар наадайлар эдектер деп. Баштап эткен наадайлардыҥ куучынданар механизмы коркышту кӱч болгон, оныҥ батареязын солыырга узак ла чаптык. Оноҥ мен ол ло ГАГУ-ныҥ студенти, кожо иштеп турган Дима Рахмановко айттым, канай-кунай бу механизмди јеҥилтедек. Бӱгӱн бистиҥ наадайлардыҥ комплектине батарея, оныҥ зарядный устройствозы, флеш-карта кирет. Флешкага кандый ла тилле кандый ла бичимелдер кийдирерге јараар: бӱгӱн чӧрчӧк, эртен кожоҥ, оноҥ, керек болзо, частушка. Наадайларыс Киров каланыҥ «Весна» фирмазынаҥ. Бу ӱлекерди бис «Умник» деген федеральный конкурста јеҥип, јӱрӱмде бӱдӱрип баштаганыс.
– Слер анайда ок Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим ааайынча министерствозыла бек колбуда иштейдигер, дезеер?
– Министерствоныҥ јакылтазыла, iOS Android платформада «Алтай чӧрчӧк» деп приложение тургузып кийдиргенис. Бери 10 чӧрчӧк кирген, аудиобичимел, алтай ла орус тилле текст, тест јакылталар. Эмди грант ойноп алзаас, бу чӧрчӧктӧрдиҥ каталогын база да јаанадарыс. Министерстволо кожо эдип јаткан ээчиде ӱлекер – «Куучынчы бичик», бери алтай, орус, английский тилдерле сӧстӧр лӧ сӧсколбулар кирген, мында аудионы фонетист профессионал улустар эткенин темдектеер керек. «Куучынчы бичик» бу кӱндерде, сыгын айдыҥ јирмезинчи кӱндеринде, једип келер. Ол керегинде ӱзеери база айдып, бичип ийерис.
Анайда ок мениҥ бу иштерди бӱдӱрип турган чындык партнерым Андрей Модоров. Темдектезе, «Тиг и Лео» персонажтарды алтайлап куучындадарга сӱрекей јаан ишти јӱк ле бу јиит профессионалга бӱдӱмјилейдим.
– Чейнеш Пантелеевна, база да солун ӱлекерлер сакыйдыс. Сананган санаалар јӱрӱмде јеҥил бӱдӱп турзын!

Светлана Триянова куучындашкан