Алтайдын Чолмоны

Каланыҥ кӱски байрамы јаркынду

06.09.2022

Каланыҥ јылдыҥ ла ӧдӱп турган јаан байрамы сыгын айдыҥ 2-4 кӱндеринде ӧтти. Баштапкы кӱнде эл театрда каланыҥ кӱнине учурлалган «Тӧрӧл каланы сӱӱйдис» деген кӧдӱриҥилӱ керек, онойдо ок Горно-Алтайск керегинде фотодокументтердиҥ ле бичиктердиҥ кӧрӱзи болгон. Сыгын айдыҥ 2-чи кӱнинде баштапкы класстыҥ ӱренчиктериниҥ јараш парады болгон ло Горно-Алтайск каланыҥ Кӱндӱлӱ доскозы јаҥыртылган.

Тӧс паркта сӱреен јилбилӱ

Эҥ јилбилӱ ле јаркынду керектер, кӧрӱлер, маргаандар ээчий кӱндерде ӧткӧн. Ол тоодо Культураныҥ ла амыраарыныҥ тӧс паркында кӧп кӧрӱлер, мастер-класстар, ойындар болгон. Ол тоодо «Коммерческий эмес јондык организациялардыҥ аллеязында» «Алтайдыҥ эпшилери» јондык биригӱниҥ каладагы совединиҥ кӧрӱзи тургузылган. Ол керегинде Горно-Алтайсктыҥ эпшилериниҥ совединиҥ јааны, «Алтайдыҥ эпшилери» организацияныҥ председателиниҥ ордынчызы Светлана Владимировна Тундинова куучындады:
– «Коммерческий эмес организациялардыҥ аллеязында» каланыҥ ӱй улузыныҥ соведи баштапкы ла катап кӧрӱзин тургусты. Совет «Алтайдыҥ эпшилери» биригӱге кирип јат. Мында фотолордыҥ кӧрӱзи, фотојетирӱлер, «Беловодье» ӧмӧликтиҥ, ветерандардыҥ хорыныҥ башкараачызы Л. Н. Екименконыҥ кӧрӱзи, бойыныҥ алдына иштеп јӱрген (самозанятые) Татьяна Переверзеваныҥ эдимдери, јарлу ус келин Ольга Саватованыҥ јайаан иштери тургузылган. Л. М. Тодошеваныҥ угы-тӧзи керегинде јаан кӧрӱзи керегинде башка айдар керек. Бу сӱреен тереҥ учурлу јайаан иш деп темдектеерим. Мында тургузылган ончо не-немелер башка-башка материалдардаҥ эдилгениле солун. Кӧрӱниҥ тӧс учуры – ол бистиҥ биригӱниҥ тӧс ижис, јаан ајарубыс эпши кижиге, билеге ле бала-баркаларга учурлалат. Онойдо ок Людмила Макаровна бу текши кӧрӱниҥ координаторы, башкараачызы болгон, ого Татьяна Переверзева болушкан.
Оноҥ ары кӧрӱмјилӱ ле јараш наадайлар, кайырчактар, бисердеҥ эткен не-немелер. «Кӱскӱ» клубтыҥ јааны Людмила Филипповна Черемных:
– Бистиҥ клуб онынчы јыл иштейт. Клубтыҥ турчылары эрчимдӱ јондык јӱрӱм јӱрет: школдордо мастер-класстар ӧткӱрет, байрамдарда, кӧрӱлерде туружат. Ус ветерандарыс кӧрӱге тӱӱген, тулкулаган чаазыннаҥ тӱӱген, тӱктеҥ кургакка ла ӱлӱшке баскан, бисердеҥ тискен эдимдерин, наадайларын, кайырчактарын ла кӧп ӧскӧ дӧ јайаан иштерин тургускан.
Оноҥ ары кӧрӱлер фонтанды кууй тургузылган. Литератураныҥ кварталында бичиктердиҥ, фотојуруктардыҥ кӧп кӧрӱлери тургузылган, ойын-викториналар ӧткӧн. Мында ок улустыҥ эл библиотекага айылынаҥ экелген, је библиотекада бар бичиктерин, јап-јаҥы бичиктерди талдап алар арга бар эмтир. Библиограф Надежда Валентиновна Козлова куучындайт:
– Бичиктердиҥ байлык кӧрӱзин М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека тургускан. Библиотека 100 јылдыгын темдектеген. Ол бичиктердиҥ байлык фонд-кӧмзӧзиле аҥыланат. Кӧрӱниҥ бир бӧлӱгинде ӧткӧн чактыҥ 70-80-чи јылдарында ӱренчиктер кандый бичиктер кычырганы, јилбилӱ бичикти библиотекадаҥ аларга очередьке тургандары, кандый фильмдерди кӧрӧргӧ сӱӱгендери керегинде фотојуруктар салылган.
Оноҥ ары Ленинниҥ кереезиниҥ јанында элбек кӧрӱ тургузылган эмтир. Горно-Алтайсктыҥ педагогический колледжиниҥ методисти Татьяна Викторовна Ломшина кӧрӱ керегинде куучындады:
– Бистиҥ кӧрӱ бир канча бӧлӱктеҥ турат. Ол тоодо бистиҥ таскамал, урокто эмес ижис, студенттердиҥ студияларыныҥ, клубтарыныҥ ижи, јӱрӱми кӧргӱзилген. Онойдо ок спортто једимдерис, калганчы ӱч јылда алган кубокторыс, кайралдарыс тургузылган. Ээчиде кӧрӱ колледжтиҥ педагогторына учурлалган. 2023 јылды ороонныҥ президенти В. В. Путин Ӱредӱчиниҥ ле таскадаачыныҥ (наставник) јылы деп јарлаган. Бу бӧлӱк кӧрӱбис быјыл кӱӱк айда «Таскаду аайынча эҥ артык башкарту иш» деген конкурста туружып, баштапкы јер алган јаан ижиске учурлалган.
Педколледжтиҥ кӧрӱзине балдар кӧп јуулат. Олор анчада ла јолло јӱрериниҥ ээжилерин билер ченелте-ойынныҥ јанына јуулган, билгирлер берер јарлу «Фиксики» мультфильмниҥ геройлорыла эҥ оогоштор кӱӱнзеп ойногон. Олорло кожо фотого соктыртар арга бар эмтир.
М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжтиҥ ӱредӱчилери ле студенттери ӱренеечилердиҥ башка-башка иштериниҥ кӧрӱзин тургускан. Мында студенттердиҥ фотостудиязыныҥ фотосогоочыларыныҥ јаркынду ла кеен јуруктары солун болды. Олор онойдо ок колледжтиҥ кӧкчилериниҥ эдимдерин кӧрӱлерде кӧргӱзип турган студент-модельдерди база согуп турган эмтир. Колледжтиҥ ӱзеери ӱредӱзиниҥ преподаватели Виолетта Степановна Шалайдыҥ айтканыла, фотостудияда студенттер кезиги фото согорго, кезиктери модельдер болуп, соктырарга ӱренет.
Кӧп балдар, анчада ла уулчактар роботторлу јерде јуулышкан. ГАГУ-ныҥ Интеллекттӧсјериниҥ башкараачызы Александр Печорский јилбиркеген балдардыҥ ада-энелерине тӧс јер кайда, ого канай кирерин, канайда иштеп турганын јартайт. Мында алты јаштаҥ ала балдарды алып јат. Олорды роботтор јазаарына, математика, биология, физика, программирование ле ӧскӧ дӧ предметтерге ӱредет.
Паркта онойдо ок айылдыҥ тындуларыныҥ, МЧС-тыҥ ла ӧрт ӧчӱреечилердиҥ, јуучыл-тӧрӧлчи клубтыҥ ла кӧп ӧскӧ дӧ организациялардыҥ, јондык биригӱлердиҥ кӧрӱлери тургузылган. Карусельдер, тирлер иштеген. Ол тоодо кӧп уулчактарды автоматттарды јуур ченелтелӱ ойын јилбиркеткен. Кӧрӱлерди, ойын-викториналарды айланып, олор кӧбизинде јаш ӱйени кӧрӱзи тургузылган ӱредӱлӱ заведениеле, солун керекле јилбиркедер амадулу болгонын јараттым.

Јаркынду кӧрӱлер, јаан садулар тепсеҥде…

В. И. Ленинниҥ тепсеҥинде сценада балдардыҥ јайаан ӧмӧликтериниҥ «Најылардыҥ калазы» деп концерти ӧткӧн. Онойдо ок јурукчылардыҥ, албаты устарыныҥ ла ӧскӧ дӧ ус колдулардыҥ эдимдериниҥ байлык кӧрӱлери тургузылган ла кӱӱнзеген улус јараганын садып алар аргалу болгон.
Агаштаҥ эткен эдимдердиҥ ээзи, ус кижи Алексей Тихонов Бийск каладаҥ келген. Тӱндӱк калыктардыҥ, алтай кам кижиниҥ стенеге илетен маскалары, балыктар, ӱкӱлер, тургузатан эдимдер узанарга јымжак мӧштӧҥ кезилген эмтир. Кийистеҥ базар, ӧскӧ дӧ не-немедеҥ јайаар јайалталу эпши Ольга Саватова ӱч ӱкӱ алды, меге айтты: «Мен агаш эдимдерди сӱӱп, јууп јадым. Бу эдимдердиҥ кажызын ла ус кижи колло таҥынаҥ эткен. Оныҥ учун олордыҥ чырайлары да, сӱр-кеберлери де, айдарда, «кылыктары» да бой-бойынаҥ башка болуп јат».
Колло эткен јӱзӱн-јӱӱр јаркынду ӧҥдӧрлӱ, јараш јыды јайылган самындардыҥ кӧрӱзин ӧдӧ базар арга болбоды. Мында кандый ӧҥдӱ, кандый бӱдӱмдӱ самындар јок деп айдар! Бойыныҥ алдына иштеп турган пенсионер Ирина Юрьевна Трушникова эдимдери керегинде куучындады:
– Бойыстыҥ айлыста иштенип јадыс. Улустаҥ телефонло јакылталар алып иштейдис, сададыс. Јаан байрамдарда, ярмаркаларда садыжадыс. Администрация кычырып јат. Бис кыдат эмес, бойыстыҥ ла ар-бӱткенистиҥ байлыктарынаҥ алган не-немелерле иштейдис. Самындарды колло премиум классла эдип јадыс, олор глицериндӱ, терени чыктадып јат. Олорго ӧлӧҥдӧр, экстракттар, мӧштиҥ кузугыныҥ, чычрананыҥ тузалу ӱстерин, чечектердиҥ бӱрлерин кожодыс. Башка-башка бӱдӱмдерин бойым сананып табадым, темдектезе, камныҥ сӱр-кебериле самынды бойым эттим. Онойдо ок духилер, сӱркӱштер јазайдыс. Улус бойына да, сыйга да кӱӱнзеп алып туру.
Манјӱректеҥ келген Александр Левшинниҥ ажур-ӧткӱш јуруктарлу агаш эдимдери (кухняга, мылчага керектӱ јазалдар, кайырчак-шкатулкалар) кӧскӧ илинет. Олорды карагайдаҥ, кайыҥнаҥ, мӧштӧҥ, фанерадаҥ 20 јылдаҥ ажыра эдип турган эмтир. Мындый јараш јуруктарды агашта канай эдип турган деген сурагыма, лазерный компьютерный станокло иштеп турган дешти. Станокко керектӱ јуруктыҥ программазын тургузала, кезип, ӧрттӧп јат.
Кандый ла материалдардаҥ эткен, јайаган јарангыштардыҥ, айылга керектӱ јӱзӱн-јӱӱр эдимдердиҥ, кийистеҥ баскан кеп-кийимдердиҥ, ойынчыктардыҥ, айыл ичин јарандыратан не-немелердиҥ кӧбине, јаражына кижиниҥ кӧстӧри кылбыгар болуптыр. Бастыразын айланып базып, олорды јазаган, јайаган ус улусла куучындажарга бӱткӱл кӱн де јетпес эмтир. Коштойында јурттардаҥ устар ас келгени билдирлӱ болды. Байла, кузукташ бурулу ошкош. Ондый да болзо, бу кӧрӱлер байрамды байыткан, јаркындалткан деп айдар керек.

Нина Бельчекова
Автордыҥ фотојуруктары