Алтайдын Чолмоны

Солоҥылу Алтайынаҥ быйанду

14.10.2022

Балдардыҥ республикан библиотеказында ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱнинде ады јарлу бичиичи, поэт, кӧчӱреечи, балдардыҥ «Солоҥы» журналыныҥ баш редакторы, Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Кӱлер Тепуковтыҥ 70 јажына учурлалган јайаандык туштажу ӧтти.

Алтай ичинде ады-јолы элбеде јарлу, ийделӱ сӧстиҥ узы, эл-јон до, јаш та ӱйе ортодо јаан тоомјыда Кӱлер Тепуковты јетен јажыла, јеткен једимдериле амадап келген окылу, солун айылчылар, онойдо ок каланыҥ балдардыҥ 14-чи садыныҥ болчомдоры ла 7-чи школдыҥ ӱренчиктери уткудылар.

Алтай Республиканыҥ культура-зыныҥ министриниҥ ордынчызы Елена Шатина, Эл Курултайдыҥ депутады, чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ-јурттыҥ јааныныҥ ордынчызы Петр Попошев, уулчактардыҥ «Алтай» студиязыныҥ башкараачызы Владимир Кончев, АР-дыҥ эл бичиичизи Бронтой Бедюров, Саха (Якутия) Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ (Ил Тумэн) баштапкы вице-спикери, билимчи Александр Жирков, АР-дыҥ эл бичиичизи Иван Белеков туштажуга келген балдарга алтай тилдиҥ учуры керегинде айдып тура, бичиичи Кӱлер Эзендиковичтиҥ нерелӱ, тузалу ла јаан ижи јанынаҥ айттылар. Бичиичи јӱзӱн-башка ууламјылу беженнеҥ ажыра бичиктердиҥ авторы. Талдама, байлык ченемелдӱ кӧчӱреечи. Темдектезе, телекейлик классиктердиҥ, Лев Толстойдыҥ кыска куучындарын («Филиппок»), Л. Кэроллдыҥ «Кайкалдыҥ јеринде Алисала болгон учурал» деген чӧрчӧкти мӧрлӱ кӧчӱрген. Будулга-раскраскаларды, чӧрчӧктӧрди, ӱлгерлерди болчомдорго јылдаҥ јылга чыгарат. Ол «Чаабычак» деген электрон журналдыҥ редакторы. Балдардыҥ «Солоҥы» журналыныҥ одус јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына баш редакторы болуп, ороон, тергее кеминде сӱреен јаан ла учурлу ишти ак-чек бӱдӱрип јатканы јанынаҥ база айдылды.

Балдарга бичиири каруулу да, јилбилӱ де иш. Балдарга бичип, чӱмдеп турган бичиичилер сӱрекей ас. Кӱлер Эзендикович балдарга јирмедеҥ ажыра кожоҥ чӱмдеген, олордыҥ тоозында, темдектезе, «Чаабычак», «Чага байрам», «Бакачактыҥ кожоҥы», «Сӱӱнчи ачты эжикти» ле о.ӧ. олорды кӱӱге А. Тозыяков, Б. Шульгин, В. Кончев, А. Тюрункин, А. Трифонов салган.

Бичиичилер залда отурган балдарга К. Тепуковтыҥ јайаандык ижиниҥ учуры јанынаҥ айдып тура, тӧрӧл тилиле кӧп кычырзын, ӱрензин, тасказын деп кӱӱнземелдерин айттылар. Балдарды тӧрӧл тилине биледе, детсадта, школдо ӱредери, таскадары баштапкы јерде туруп јатканы аҥылап темдектелди.
Саха јеринеҥ келген Александр Жирков Кӱлер Тепуковтыҥ јайаандык ижин бийик баалап, једимдӱ, јаан ла тузалу иш мынаҥ да ары улалзын деп кӱӱнзеди. Оныҥ айтканыла, якут балдар английский, немецкий, французский тилдерди јакшы билер. Је олордыҥ кажызы ла озо ло баштап бойыныҥ тилин јакшы билер. Балдарга бичип турган бичиичилер кӧп. Тӧрӧл тилиле јайым куучындап, якут тилле јаан тиражтарла чыгып турган бичиктерди кычырат. Александр Жирков јада-тура карындаш калыктардыҥ балдарга бичип турган бичиичилериниҥ чӱмдемелдерин башка-башка тилдерге кӧчӱрип, чыҥдый, јараш бичик белетеп чыгарары јанынаҥ шӱӱлтезин айтты.
Ол Кӱлер Тепуковко бу ла јуукта якут тилле чыккан тувиндердиҥ «Хунан Кара» деген кай чӧрчӧгин сыйлады.
Кӧдӱриҥи ӧйинде уулчактардыҥ «Алтай» студиязыныҥ ӱренеечилери «Сӱӱнчи ачты эжигин» деген кожоҥды кожоҥдодылар. 14-чи садтыҥ болчомдоры бичиичи-юбилярдыҥ ӱлгерлерин эске кычырдылар.

Тергееде 2018 јылда сценарист-тердиҥ республикан кӧрӱ-маргааны ӧткӧн. 7-чи таҥмалу школдыҥ бал-дарыныҥ јайаандык студиязыныҥ башкараачызы АР-дыҥ нерелӱ санатчызы Лариза Лебедева. Студияныҥ балдары бу кӧрӱ-маргаанда туружарга кӱӱнзеген. Олор К. Тепуковко баштанып, Корней Чуковскийдиҥ «Муха-Цокотуха» деген чӧрчӧгин алтай тилге кӧчӱрип берзин деп сураган. Онойып бу балдар кӧрӱ-маргаанда 1-кы јерге чыккан эди.

Каланыҥ 7-чи таҥмалу школыныҥ «Сценическое мастерство» деген јайаандык студиязыныҥ туружаачылары башкараачызы Лариза Михайловнага баштадып, «Чымыл-Кыҥылдаак айылдап келди Алтайга» (алтай тилге К. Тепуков кӧчӱрген) деген чӧрчӧкти су-алтай тилле кӧргӱстилер. Чӧрчӧк аайынча тургузылган ойын-кӧргӱзӱ бийик кеминде болды. 7-чи школдыҥ база бир бӧлӱк ӱренчиктери чӧрчӧкти орус тилле кӧргӱстилер.

Балдар бичиичиле ӧткӧн туштажуда тӧрӧл тилиниҥ байлыгыла, чечениле, кӱӱзиле јууктада танышканы јарамыкту. Кӱлер Тепуковко дезе бастыра јӱрӱмин, јайаандык ижин јаш ӱйеге учурлаганын ырыс-кежик, оморкоду, сӱӱнчи деп айдарга јараар. Албатызыныҥ алтай тили эрјинеге бодолду эҥ јаан байлык болгонын туштажу лапту кереледи.
Бу туштажу ӧйинде республиканыҥ, онойдо ок Саха јериниҥ атту-чуулу улузыныҥ укаалу, учурлу эрмегин-сӧзин укканы база јаан ырыс ине. Бичиичиниҥ чӱмдӱ сӧзи балдардыҥ кӧксине конгоны — јаан оморкоду.

Клара Пиянтинова
Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары