Алтайдын Чолмоны

Алтай тилдиҥ кӱни

21.10.2022

Алтай Республиканыҥ башкарузы 2014 јылда Туулу Алтайдыҥ калыктарыныҥ культуразыныҥ ла ич-кӧгӱс байлыгыныҥ энчизи болуп турган алтай тилди корып алар амадула Алтай тилдиҥ кӱнин темдектеери керегинде Jакаан јараткан. Ол баштапкы катап государственный окылу байрам болуп, 2014 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде, јарлу бичиичи, баштапкы романист Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде, темдектелген.

Быјыл бу учурлу кӱнде тергеелик эл библио-теканыҥ эжигинде турган Л. В. Кокышевтиҥ кереес-бюстыныҥ јанында кӧдӱриҥи ӧтти.
Албатыныҥ тили ле оныҥ сӱӱген уулы Лазарь Кокышевтиҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы ӱргӱлјикке бир тизӱде, бирлик колбуда. Кижиниҥ тӧрӧл тили — чактар туркунына кайылып јылыйбаган байлыгы, энчизи, оморкодузы, ырызы. Алтай тил јаҥыс ла орус тилле коштой республиканыҥ государстволык экинчи тили эмес, анайда ок ол — телекейлик энчиниҥ бирӱзи. Ороонныҥ президенти В. В. Путин алтай тил керегинде мынайда айтканы текши јарлу: «Алтай тил јебрен тӱрк тилдердиҥ бирӱзи. Чындаптаҥ айтса, ол ончо тӱрк тилдердиҥ тӧзӧлгӧзи болуп јат. Оныҥ да учун калыктардыҥ кеендик-санадын, чӱм-јаҥдарын ла тилдерин ӱредерине ајаруны там тыҥыдар керек».
Эл Курултайдыҥ председатели А. П. Кохоев јуулгандарга мынайда баштанды: «Кажы ла јыл Улу поэдис Л. В. Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде јуулыжып, алтай бичиичилеристиҥ чӱмдемелдерин эске алынып, Алтай тилдиҥ кӱнин темдектеп турганыс јакшынак јаҥжыгу болуп калды. Тӧрӧл алтай тилле иштеп турган билимчилерди, журналисттерди, ӱредӱчилерди, таскадаачыларды, культураныҥ ишчилерин, бойыныҥ тилин билер, тӧрӧл тилиле куучындап, јилбиркеп ӱренип тургандарды байрам кӱнле уткуйдым. Алтай тилге учурлай тергеебисте кӧп тоолу керек-јарактар ӧткӱрилер. Тӧрӧл тилис биске эҥ учурлу ла керектӱ. Оныҥ учун бис тилисти орныктырып, ӧрӧ кӧдӱрип јӱрер учурлу. Тилис — ол бистиҥ тазылыс, тилис — ол бистиҥ тамырыс. Тилис јок — албаты јок, албатыда салым јок».
АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Д. А. Култуеваныҥ айтканыла, бӱгӱнги «глобализацияныҥ» ӧйинде кӧп тоолу албатылар бойлорыныҥ тӧрӧл тилин јылыйтып, кайылып калган. «Бистиҥ албаты алтай адын бийик тудуп, тӧрӧл тилисти чеберлеп алып јӱрет. Алтай тилдиҥ келер ӧйдӧги ӧзӱми ончобыстаҥ камаанду. Оныҥ учун алтай тилисти сӱӱп, оныла оморкоп, ӱйедеҥ ӱйеге улалтып, тооп јӱректер».
Каладагы 7-чи таҥмалу школдыҥ ӱренчиктери Любовь Качакова, Дмитрий Бачишев, Азамат Калкин ле Јалакай Мешкеева Бронтой Бедюровтыҥ, Борис Укачинниҥ, Эзендей Тоюшевтиҥ ле Лазарь Кокышевтиҥ алтай тилине учурлалган ӱлгерлерин су-алтай тилле кычырдылар. Балдардыҥ кычырыштарынаҥ, олордыҥ ӱндеринеҥ оморкоду, ийде, кычыру сезилет. «Јер ӱстинде кандый ла тилге ӱренип алзам, је тӱҥей ле энемниҥ сӱдиле кожо эмген тӧрӧл тилимди мен ундып болбозым. Тӧрӧл тилим — ол албатымныҥ јебрен тӱӱкизи, оныҥ бӱгӱнги кӱни ле келетен ӧйи» — деп, албатыныҥ јайалталу бичиичизи Л. В. Кокышев айткан эди. Кӧдӱриҥиниҥ туружаачылары поэтти эзедип, оныҥ кереезине чечектер салдылар.

Хамида ТАДИНА