Алтайдын Чолмоны

«Лазарь Кокышевле кожо иштегенис»

21.10.2022

Алтай бичиичи ле политик, Россияныҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы Иван Итулович БЕЛЕКОВ:

– «Алтайдыҥ Чолмоны» ла алтай культура, литература јаҥыс киндик колбуда болгонын эмди бис јакшы билерис. Туку Мундус-Эдоковтоҥ, Чагат-Строевтеҥ, Павел Кучияктаҥ бери олордыҥ калык-јонына айткан канатту сӧстӧри тӧрӧл тилле чыгып турган газет ажыра јаантайын јаҥыланган. Лазарь Кокышев те, Аржан Адаров ло Эркемен Палкин чылап ок, јаан литературага кирген јолын «Алтайдыҥ Чолмонынаҥ» баштаган. Ол ӧйлӧрдӧ редакцияда иштеген Чалчык Анчинович Чунижеков Литинституттаҥ келген ле олор ӱчӱге газеттиҥ јолын чалыдып јарыткан.
Лазарь Васильевич «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына јаҥыс катап иштеп келген деп айдарга келишпес. Ол керегинде Кокышев бойы мынайып кокурлайтан: «Улалуныҥ алтай интеллигенциязы иштейтен ӱч ле јер бар – «Алтайдыҥ Чолмоны», издательство ло облрадио-комитет. Олорды ла бой-бойыс (Адаров, Палкин, Кокышев) ээчий-деечий айланып турганчаас, јӱрӱм ӧдӱп јат…».
Кокур ол кокур ла, је Л. В. Кокышев тӧрӧл алтай газедине јаантайын карузып јӱретен. Анчада ла газеттиҥ алтай тилине ајаруны кӧп салатан. Редакцияда эртен тура сайын ӧдӱп турган јуундарда «кажылгак тилдӱ» газетчи-кайракандарга Лазарь Кокышевтиҥ каарып айткан сӧстӧри база једишкен ле эмей. Поэттиҥ бир интермедиязында эки кӱлӱк бой-бойыла тӧштӧжип турала, мынайда айткан сӧстӧри бар: «Суранып турган болзоҥ, сендий шилемир керегинде «Чолмонына» статья бичиирим, јаҥжыкканы аайынча ол «Чочыдулу айалга» эмезе «Ајаруга алгадый» деп бажалыкту чыгар…». Андый «јаҥжыгулар» газеттиҥ ижинде чамыккан баалудый эмей. Ол керегинде бичиичи кандый чечен айтканын кижи канайып кайкабас.
Лазарь Кокышев редакцияныҥ культура бӧлӱгинде иштеп, албатыныҥ чӱмдемелине, јурткордыҥ сӧзине, јииттердиҥ бичимелдерине сӱрекей ајарыҥкай ла кичееҥкей болгон. Кандый бир јиит автордыҥ ӱлгери газетте чыкпаган да болзо, ого каруузын бичип ийетен. Ол ӧйлӧрдӧ газетте Кокышевтиҥ јурамалдары, очерктери (кезикте псевдоним де ажыра) јаантайын кепке базылып туратан, фельетондор ло памфлеттер де ас эмес болгон. Газетте 100 јылдыҥ туркунына чыккан јакшынак статьялар ортодо Л. В. Кокышевтиҥ Чагат-Строев керегинде тереҥ шӱӱлтелӱ статьязы аҥылу јерде туруп јат деп оҥдойдым. Олордыҥ ончозын эмди бир аай јуунадатан ӧй келген.
Мен Лазарь Васильевичле редакцияда бир ле канча ӧйгӧ кожо иштегем. Школдыҥ кийнинде бир јыл редакцияда иштеп, Москвага ӱредӱге атанар тужында редакцияныҥ ишчилери Лазарь Кокышев, Шатра Шатинов ло Эзендей Тоюшев ӱйдешкени санаамда јап-јарт артып калган. Оноҥ кажы ла јыл јайгыда каникулдыҥ ӧйинде редакцияга иштеп келетем. Л. В. Кокышевле кожо аймактар сайын кӧп катап јоруктагам. Кандый ла јуртка келзеҥ, туштажуга барзаҥ, Лазарь Васильевичти улус кӧргӧн лӧ бойынча, кӧӧрӧп-сӱӱнген тургулаар. Бистиҥ ас тоолу калык-јонго ол кӱн јаркынду ырыстый болгон.
Атту-чуулу поэт албаты ортодо теп ле тегин кижидий омок-седеҥ јӱретен. «Чолмондо» до иштеп турган болзо, чодыр-кара јоныныҥ сӧзин элдеҥ ле озо угар учурлу дейтен. Бир катап мен редакцияныҥ та кандый да јуунында алтай газеттиҥ тилине јаҥы сӧстӧр лӧ оҥдомолдор кожоры керегинде јиит ӧктӧм бойым куучын айткам.
— «Јерлеш» деп билеечиркеп турарыҥда, ол улустыҥ јерленетен јери ине» — деп, бир тоомјылу журналист ӧрӧкӧн мени кӧмӧлӧй берген. Ӧскӧ дӧ јаҥыртулар учун «токпокты» јиген ле эдим. Ол тушта Лазарь Васильевичтиҥ меге мынайда айткан сӧзин качан да ундыбазым:
Чӧйилип барган эмиктий јолыҥда
Чӧкӧнбӧй лӧ јӱр, кару Јыманак.
Эмди бу јажаган јажымда ол сӧстӧрдиҥ учурын тереҥжиде оҥдоп келдим…
Кыскарта айткажын, Л. В. Кокышевтиҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында иштеген ӧйи, оныҥ газеттиҥ тилине ле алтай журналистикага јетирген камааны керегинде бӱгӱн шиҥжӱлӱ иштер ӧткӱрер керек. Анчада ла бистиҥ билимчилериске ле јиит журналисттерге ол јаан учурлу. Бистиҥ ат-нерелӱ поэттеристи ла албаты-јонын корулаган алып баатырларысты чыдап јаткан јаш ӱйе келер ӧйлӧрдӧ мааныдый кӧдӱрип јӱрзин деп сананып турган болзобыс, олордыҥ эземин бӱгӱн бис кичеер учурлу. Кокышев, Палкин, Адаров – олор бир јайаан јаркынду ийде, кажызын да башкалаарга јарабас. Качан бирде эмезе бу ла јууктарда олор ӱчӱге бир јаан кереес-памятник тургузар керек. Темдектезе, республиканыҥ эл музейиниҥ јанында јаан эмес јалаҥ арјанынаҥ сакып јаткандый…

Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Валентина Николаевна БОКОНОКОВА:

— «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке иштеп келеримде, ӧмӧликте ончо ло эр улус болгон. Олордыҥ ортозында меге культура бӧлӱкте Лазарь Васильевич Кокышевле иштеерге келишкен. Ол јалакай, ачык-јарык ла сӱрекей кокырчы болгоныла аҥыланган. Мени кичинек кӧрӱп: «Је, Валя, сен мында отур, је бе? Мен дезе мылчага барып келейин» деер. Ол тушта бисте завхоз Владимир Федорович Тозыяков деп кижи иштеген. Ол кажы ла кӱн колына ап-апагаш коларткыштар илип алган, кыптар сайын ӱлеп базатан. Оныҥ учун кажы ла кыпта ап-ак коларткыштар болотон. Лазарь оны мойнына илип, мылчага барып туратан. «Эм ондо Вася Самык болор. Сен оны билериҥ бе?» — деп менеҥ сураар. Мен «билерим» деп каруузын јандыргам. Кем-кем керегинде куучындап, ол оны чӱрче ле чаазынга тӱҥе-е-ей эдип јурап ийеле, кӧргӱс турар. Василий Тордоевичти чындап та чичке буттарлу, мылчада чабынатан јалмуурлу эдип јурап ийер. База бир кӱн та кемди де јурап ийген. «Бу кем?» деерде, Борис Укачин эмтир. Суйман баштаҥ јурап, ого эки јаан кулак ла чарапчы-очкадаҥ јурап ийзе — тен чын ла Сазон Саймович Суразаков болуп калар. Онойып ол менле јаш балала чылап ойноп тургандый, улусла таныштырып турган болгон.
Кыбыска јаантайын ла оныҥ кӧп тоолу нӧкӧрлӧри келип туратан. Темдектезе, «Звезда Алтаядаҥ» культура бӧлӱкте иштеген Светлана Цехановская, Яценко Володя келгилейтен. Ол андый ӧйлӧр болгон: редакцияныҥ улузын ӧлӧҥгӧ эмезе сакманга аткарып турар. Оноҥ бир кӱн Лазарь меге айдат: «Сен билериҥ бе, нениҥ учун Яценко андый јаан? (Ол дезе чын ла оборлу, јоон кижи болгон). Ол бир ле отурза, јирме беш котлет јип турган. Мен чоттогом». Яценко нӧкӧрин кӧргӱссе, мойнына јаан агаш калбак илип алган деп јураар.
Кокышевтиҥ почерки коркышту јараш болгон. Је ол табылу отурып бичинбес. Ол тушта Михаил Карманович каруулу качы. Корреспонденттерге кажы ла кӱн эки јӱс строк табыштырар керек. «Бу, Лазарь, сен тен строк эдериҥ бе, јок по?» — деп, ол некеп турар. «Акыр-акыр, час та ла строктор болор!» — деп Лазарь айдып отурала, чӱрче ле јолдыктарды бичип, колын салып, Михаил Кармановичтиҥ столына салып берер.
Редакцияда кажы ла кижиде бойыныҥ чоло ады болгон. Оны ончозын Лазарь санан тапкан. Владимир Амургушев ле Иван Белеков јаантайын кожо јӱретен учун Аранай ла Шаранай деп адаткан. Чоло аттар албатыныҥ чӧрчӧктӧринеҥ, героический эпостоҥ алынган.
Эртен турагы летучка-јуундарыста ол ло сӧстӧрди Лазарь баштагандар контексттеҥ чыгара тартып келзе, учурын чокумдап, башка јанынаҥ кӧрӱп-оҥдоп, база кӧп катап каткы јызырап туратан.
Эркемен Матынович бир катап депутатка кандидат болгон. Ол ӧйдӧ дезе кандидаттардыҥ портреттери редакцияныҥ стенелерине тагылатан. Бистиҥ кыпта Матыновичтиҥ портреди турган. Бир кӱн Лазарь менеҥ: «Валя, сен Хо Ши Минди кӧргӧҥ бӧ?» — деп сурайт. «Јок, мен оны кайдаҥ кӧрӧтӧм» дезем, «Чычас ла мен сеге кӧргӱзип берерим» дейле, байагы Палкинниҥ портредине сагалдаҥ јурап ийерде, чек ле Хо Ши Мин боло берген. Ол оны та канай кӧрӱп ийетен…
Редакцияда иштеген оогош улуска, биске, кару болгон. Кезикте кампет тудунып алган келер. Мен оныҥ Гутяла сыйнызыла Шабалинде ӱренгем. Оныҥ да учун, байла, сыйнызына тӱҥей кӧрӧтӧн болбой.
Бир катап Лазарь Васильевичке Москва барар керек болгон. Ол база ла кокырлап: «Москва барарга киш бӧрӱк керек, Горно-Алтайскта ол јаҥыс ла Аржанда бар, оны барып сураар керек». Ол бойы јаантайын кара костюмду, ару-чек јӱрген. Тыш бӱдӱми, чырайы да кӧрӱмјилӱ, кеберкек, јараш, чачы кап-кара. Бир де тым отурбас, ары кыймыктанган, бери тап эткен турар.
Мен оныла узак ӧйгӧ иштегем деп айдып болбозым (декретке јӱре берген болгом), је андый да болзо, ол меге јуук ла кару нӧкӧрим болгон.