Алтайдын Чолмоны

Телекейде калганчы узун агаш кӱр

21.10.2022

Ӧдӱп јаткан јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 18-чи кӱнинде «Звезда Алтая» республикан газетте И. Сарикованыҥ ла Н. Анатпаеваныҥ «Первый в Горном Алтае» деп адалган јетирӱзи јарлалган. Анда Ийинниҥ эски кӱри керегинде айдылат. Бу јетирӱни бир эмеш чокумдап ла толтырып ийейин деп…

Чындап та, бу Алтай Республиканыҥ кереези деп јарлалган кӱрди биске аргадап алар керек. Кӱрдиҥ калаҥјы (консольный) дейтен сол јаны јол кичееген организацияныҥ бурузыла туку качан сынып калган. Оны бойыныҥ ӧйинде анаар ла сай-ташла кӧмбӧй, бир канча сайлама-агаштарын (элементтерин) солып салар керек болгон. Бу кӱрдиҥ агаштары чирибей ас ӧйгӧ турган эмес: 63-чи јылга барадыры (кӱрди 1936 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-кы кӱнинде табыштырган). Оны ол тушта 3000 јуук кижи тутканын билерис: тӱрмениҥ улузы оны эки јылдаҥ ажыра туткан. Бӱгӱн 60-80 тонна кӧдӱрер, је оноҥ эки де катап узунын 80-90 ла кижи тудуп салар аргалу, акча ла болзын. Ийинниҥ бу кӱри 45 те тоннаны ӧткӱрип ийетени база јарталган.
Студент тужында, МАДИ институттыҥ кӱрлер ле тоннельдер аайынча кафедразында бу агаш кӱрди бис ӱренгенис. Илимји-трос јогынаҥ да бели-пролёды јаан кӱрлерди ӱлекерлеп туратаныс: 80 тоннага јетире кӧдӱрер 42 метр пролетту! Јер ӱстинде илимји-канат јок јазалган эҥ ле узун кӱрдиҥ бир бели 119 метр болгон. Је оны 1799 јылда французтар јемиреле, ӧртӧп салган…
Ийинниҥ кӱри — Јер ӱстинде арткан эҥ ле узун белдӱ кӱр (98 м.) Оны 1932 јылда Ленинградтагы политехнический институттыҥ дипломанты Сергей Афанасьевич Цаплин ӱлекерлеген. Ийинде бойы јазашкан. Кӱрди јазаган учун ус улустыҥ кезигин тӱрмедеҥ јайымдап ийгендер. Је ол ло барадала, олордыҥ бир кезиги, отурган кӧлӱги кайадаҥ ажарда, божоп калгандар.
Эмди бу кӱрдиҥ ӱстиги јосторын (настил) ӱреп, сайламазы јаашка-карга ӧдӱп јат. Је оны чеберлеп алар арга эмди де бар. Сол консольды ойто казала, оныҥ сайламазыныҥ агаштарын солыыр керек: поястарын-панельдерин, раскосторын, эҥилген бир канча темирлерин-тяжтарын. Ол аайынча бу статьяныҥ авторы 60-чы јылдарда институттыҥ кафедразында реконструкцияныҥ ӱлекерин де чоттоп кӧргӱскен эди. Јердӧӧн кӧмӧ лӧ керий тартылган илимјилериниҥ быжуузын (анкерлерин) база шиҥжиир учурлу. Мен бодозом, солыйтан агаштарын, јосторын бийик кырларда ӧскӧн тыттарла солыыр керек. 1987-1993 јылдарда мен Улаган ла Шабалин аймактардаҥ бир канча агажактарды (образецтер) лабораторияларга апаргам. Ол агаштардыҥ беги 1 кв. см-ге 500-700 кг-га једип туратан. Темирдийи — 1500 болгонын тӱҥдештирзеер де!
Је чоттоор тушта агаштыҥ (тыттыҥ) бегин јӱк ле 160-180 кг/см2 деп алып јат. Ого ӱзеери, кӱйери де јанынаҥ темир кӱр агаштыйынаҥ да јаан быжу эмес. 500 градус табарган темир кӱрди бастыра солыыр керек. Агаш кӱр ӧртӧлбӧзӧ лӧ, бу кире кызу табарза, «тирӱ» артып калат. Јаҥыс ла оны чирибезин деп креозот, фтористый натрий ле ӧскӧ дӧ консервант-антисептиктерле быжулап койор! Отко ылтам кӱйбезин деп, 1-2 сантиметрге антипирен шиҥидип јат. Будыыр да, тыштын минерализовать та эдер арга база бар. Аммоний, мышъяк ла корголјынныҥ тустары кожулган чейинтилер агашка 500 градуска бир канча часка кӱйерге бербей јат: бу тушта агаш тегин ле кызып-озогып сына бербезе кайтпаза. Эҥ кӱйбӱрейтен кӱр — ол темирбетон, је андый узун бетон пролетты тартып апарар да арга јок! Бодолы, узуны 33 метр темирбетон пролетты Улагандӧӧн апарып албас. Чолушман јаар тогус метрин апарып албас. Оны кӧрӱп, бойыныҥ ӧйинде Улаганда тӧзӧлгӧн «Тужаар» деп нӧкӧрлик 33 метр белдӱ агаш кӱрлер ӱлекерлеген. Ол проекттиҥ арткан-калганы (база ла акча јоктыҥ керегинде) Москвада артып калды. Башкууш кечире эки јерде, Кубадру ажыра — бастыразы ӱч кӱр чӱмделген-јуралган эди. Кӱрдиҥ баазын јеҥилтер деген шӱӱлте јаратты ла регуляциялык дамбазын бекелеер деп, Адыштуныҥ аржанында 180 метр јазал да чирий берзе, ӱстиндеги тартары јаратла колынып, бек бойы артып калатан. Экинчи јанынаҥ јемирилбей 15 те јыл тургадый бетон бектирӱ эмдиге јок: јаан суу ӧтсӧ лӧ — оны кичееп турар керек. Бого бодозо, Адыштуныҥ јазалы эҥ ас акчала эткен эҥ быжу јазал-конструкция болуп јат. Је ол јетире јазалбаган: база 2 метр таш уулап чоголо, ӱстӱй тал-терек отургызар керек болгон.
Ийинниҥ кӱрин орныктырып алзабыс, ол тузазын эмди де узак јылдарга јетирер! Темдектезе, Европада 1200 јылда Шолепен деп капчал кечире туткан илијилӱ агаш кӱр 520 јыл турган. Ийинниҥ кӱрине јӱзӱндеш кӱр баштапкы катап 1468 јылда тудулган. Базельдиҥ јанында Рейн суу кечире 1225 јылда јазалган агаш кӱр 1903 јылга јетире, 688 јыл иштеген. Бир темир јол ӧткӱрип турган кӱр Германияда эмдиге ле јетире (452 јылга улай) турганча. Ол тушта бу кӱр поезд те, машина да ӧдӧр эдип јазалбаган ине! Индияда агаш храмныҥ элбек агаш бӱркӱзи 1400 јылга чыгара туру: ол VI чакта тудулган. Је кӱрди эптеп этпезе, ол 20-30 јылдаҥ кӧп турары чала алаҥзулузы база чын деер керек. Је бу да ӧйгӧ кӱр бойын канча-канча катап актап койор!
Ийиндеги кӱр орустап: «мост двухцепной системы на пилонах с фермами жесткости Гау-Журавского» деп адалар. Је тегин ле троско илип койгон (висячий) кӱрлер чылаазынду неме болуп јат. Оны јаантайын ла кереге-тросторын, илилген илмектерин кӧрӱп турар керек. Ол ло ок Ийинде Инеген јаар баратан илӱ-кӱр бар: ол бир тушта јантыйала, оныҥ туура салган досколорынаҥ кош тартар машина суурыла берген.
Эмдиги ӧйдӧ темир ле темирбетон кӱр тудар акча јок. Агаш кӱрдиҥ баазы бетондыйынаҥ јети катапка јеҥил, темирдийинеҥ — 14 катап. Ол ок ӧйдӧ, байагы Улаганда ӱлекерлелген ӱч кӱрдиҥ буттары-баканаларын бис јербойыныҥ таштарыла салар деп чӱмдегенис (бутовая кладка). Бодолы, бир 70-80 јылдаҥ агаш белдери-пролетторы керек јок по айса артай берзе бе, — оны «одынга тӱжӱреле», узуны 33 метр темир пролетторло солып саларга јараар. Је ол ӧйгӧ јетире Улаган јаар узуны 33 метр темирбетон балка тартып ӧдӧрине чала бӱдӱнбей турум. Ол до кире ӧйгӧ бу кӱрлерле тузаланзаас, экономика аайлана берер болор бо…
Ийинниҥ кӱрине элдеҥ ле озо акчаны республиканыҥ бюджеди, оноҥ Оҥдой аймак, оноҥ Кош-Агаш ла Улаган аймактар чыгымдаар учурлу. Озо баштап бастыра болотон орныктыруныҥ чертежторын (сметаларын) јазаар керек. Специалисттердиҥ баалаганыла болзо, је анда да — проект эткен улус ончо баазын албаза, 7 млн салковой керек. Сметаны США-ныҥ долларыла тургузала, инвестор-спонсорлор бедиреер керек. Бу кӱрди ООН-ныҥ ЮНЕСКО-зыныҥ ајарузына кийдирер учурлу. Не дезе, бу телекейде арткан калганчы андый кӱр: кижиликтиҥ кереези болор!..

Караҥ Кошев,
транспорт јазалдардыҥ инженери, РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы.
(«АЧ», 02.08.1996 ј.)