Алтайдын Чолмоны

Телекейдиҥ устары

25.10.2022

Ӱлӱрген айдыҥ 17-чи кӱнинде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ јаан сценазында телекей ичинде ады јарлу «Алтай Кай» фольклорлык ӧмӧликтиҥ 25 јылдык юбилейине учурлалган «Телекейдиҥ устары» деп ойын-концерт ӧтти.

Кай — ол албатылык культураныҥ аҥылу ууламјызы. Ӧмӧликтиҥ кӧп тоолу јылдар туркунына ӧткӧн јолында јаан ла учурлу иштер ӧткӱрилген.
«Алтай Кайдыҥ» туружаачылары: кӧбӧк сӧӧктӱ Алаш Топчин, саал сӧӧктӱ Айдыҥ Орсулов, эл кайчы јабак сӧӧктӱ Урмат Ынтаев. Јайаан јайалталар алтай албатыныҥ јӱзӱн-башка кӱӱлик ойноткыларыла ойноп, кайдыҥ бӱдӱмдерин элбеде таркадарында јаан алтамдар эдет. Бу јуукта ӧмӧликке барабанщик Иван Шарков (Кызыл-Ӧзӧк јурттаҥ) келген.
Кӧдӱриҥилӱ ойын-концертте бойыныҥ најыларын јӧмӧжӧргӧ коштойында јаткан Монгол, Тыва јеринеҥ артисттер келдилер. Хосоо Хосбаяр Монгол јеринде культураныҥ министриниҥ јӧпчизи. Оныҥ чӱмдемелдерин залда отургандар изӱ колчабыжула уткудылар. Јерлежи, коо сынду јаражай Золзая, ӱй кижиниҥ сыгыт кайын бийик ӱниле чӧйӧ кайлаганын кӧрӧӧчилер бир тынышла укты. Бу ок ӧйдӧ бойыҥды монгол јериниҥ чӧлдӧриле телкем учуп јаткаҥдый билдирет. Бијечи Уланбаяр албатылык бијени кӧрӧӧчилерге сыйлаарда, олор удура колчабыжула ӱйдештилер. Кеендиктиҥ тили кандый јараш, эптӱ ле экпиндӱ…
Монгол јериниҥ айылчылары «Алтай Кай» ӧмӧликтиҥ тӧзӧӧчизи, аранжировщиги, продюсер Урмат Ынтаевке Кобдо аймактыҥ губернаторыныҥ адынаҥ Кӱндӱлӱ орден табыштырдылар. «Бу орденниҥ кеми бистиҥ тергееде «Таҥ Чолмон» орденле тӱҥейлеш» — деп, ойын-концерттиҥ кийнинде У. Ынтаев јартады.
Олорды ээчий Тыва јеринеҥ келген айылчылар сценага чыктылар. Тӧрт октавала кожоҥдоп турган оперный кожоҥчылар Белек Бавуу ла Монгуш Дамырак залда отургандардыҥ јӱректерин бир ле уунда бактырып ийдилер. Залда јуулган башка-башка укту албатыларды кожоҥчылардыҥ кӱӱлери најылыктыҥ кӱреелейиле курчап апарды. Олордыҥ кожоҥчы узын кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжула баалагандар. «ВКонтакте» соцсетьте орус укту Ирина ойын-концерттиҥ кийнинде бойыныҥ кӱӱн-санаазын мынайда чыгара айдат. «Сӱрекей јараш ойын-концерт, айдары јок јараш ӱндерлӱ јараш улус. Кожоҥныҥ сӧстӧрин оҥдобос то болзоҥ, кайлап тургандардыҥ ӱниниҥ ийдезин сен эди-каныҥныҥ кажы ла кичинек бӧлӱгиле сезедиҥ. Алтай чӧрчӧктӧрдӧ лӧ соојыҥдарда айдылганын билбес те болзоҥ, бијечилердиҥ кыймыктанып кӧргӱскенин кайкап ајарадыҥ. Бийик тууныҥ бажына чыгадыҥ, кайра ойто тӱжедиҥ… Мен бала туштаҥ ала алтай чӱм-јаҥдарды, соојыҥ-чӧрчӧктӧрди, бијелерди сӱӱйдим. Бу сӱӱшти меге адам ачкан. Ол бойы баштапкы ла катап Туулу Алтайга 15 јаштуда келген. Оноҥ ло бери ол бери јаантайын келет. Кажы ла катап Алтайдыҥ јаражы, албатызыныҥ кӱндӱзеги керегинде сӱӱнип куучындайт. Мен школдо ӱренип турган ӧйдӧ тӱӱкиниҥ урогын алтай кижи Сергей Иванович ӧткӱрген. Бойыныҥ Тӧрӧли керегинде ол куучындаганда, бис табылу угатаныс. Алтайда мен 30 јылдаҥ ажыра јуртайдым. Алтайла колбулу эске алыныштар меге баалу, эземдӱ».
Бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» ӧмӧлиги кайдыҥ кӱӱлерине тургускан бијелерин кӧрӧӧчилерге сыйлады. Чындап та, «Алтам» ла «Алтай Кай» ӧмӧликтер бир ле ӧйдӧ тӧзӧлгӧн эди. Бу эки ӧмӧликтиҥ колбулары аҥылу. Ойын-концертти РФ-тыҥ нерелӱ артизи Айана Шинжина ла АР-дыҥ нерелӱ артизи Байрам Курдяпов ӧткӱрдилер. Ойын-концерт «Мен – алтай» кожоҥло тӱгенди. Мында айылчылар база кожоҥдоштылар. Кай, операныҥ ууламјызы ла ӱй кижиниҥ сыгыт кайы биригип, кажы ла кӧрӧӧчиге ийде кожуп, тамчы да болзо, ырыс сыйлады.
Бийик кеминде ӧткӱрилген ойын-концертке јаан јӧмӧлтӧ-болуш јетиргендердиҥ ады-јолдорын адап ийели. Олор Майма аймактыҥ јааны П. В. Громов, Оҥдой аймактыҥ јааны Э. М. Текенов, Эл Курултайдыҥ депутаттары Р. Н. Байдалаков, А. Р. Тулебаев, Улаган аймактагы Паспарты јурттаҥ Л. И. Асканаков, аргачы А. Автономов, Майма аймактагы культура ла јашӧскӱримниҥ тӧс јери, артисттер А. Шинжина ла Б. Курдяпов.

Ӧмӧликтиҥ тӱӱкизинеҥ

«Алтай Кайдыҥ» туружаачылары — кайдыҥ устары. Олор кайдыҥ ончо ло бӱдӱмдериле кайлап, јӱзӱн-башка алтай кӱӱлик ойноткыларла ойнойдылар. Телекей ичинде кайды ноталарга салып, ноталардаҥ кычырып кайлап турган баштапкы ла эм тургуза сок јаҥыс профессионал-кайчылар. Оныҥ да учун олор он јылдаҥ ажыра Барнаулдагы орус камерный оркестрле ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, «Алтай теле» компакт-диск чыгаргандар. Ӧмӧлик текши 22 альбом бичиткен.
Эҥ ле јабыс каркыра, јӱрегиҥе тийер кӧӧмей, бийик ӱндӱ сыбыскы, ар-бӱткенниҥ табыштары, кушкаштардыҥ кожоҥдоры, аҥдардыҥ ӱни, шоркыраган суулар ла оноҥ до ӧскӧзи. Алтайыныҥ јаражын кӧргӱзип, албатызын мактаган кожоҥдор, јаандарыс кайлаган кай чӧрчӧктӧр.
1995 јылда јиит јайалталар јуулыжып, «Караты-Каан» деп ӧмӧлик тӧзӧгӧндӧр. Элес Тадыкин, Роман Саланханов, Александр Бебин, Урмат Ынтаев — ӧмӧликтиҥ баштапкы туружаачылары. Эки јылдаҥ ӧмӧлик юридический регистрация ӧткӧн. Башка-башка јылдарда јаҥыс ла тергеебисте ады-јолы чыккан эмес, бӱткӱл телекейди кайкаткан јайалталарыс Ойрот Отуков, Эркемен Епишкин, Амыр Акчин, Эмиль ле Радмила Теркишевтер, Сарымай Урчимаев, Еремей Глазин, Маргарита Сапышева, Василий Тельденов, Эдуард Согоноков, Иван Куюков, Артыш Пикин, Александр Куриков иштегендер. Јол-јорук башталып, текшироссиялык ла телекейлик фестивальдарда туружып јӱрген ӧйлӧрдӧ ӧмӧликтиҥ туружаачыларын карындаштык ӧскӧ укту албатылардаҥ деп бодойтондор. Јаантайынгы јартамалдар, таныштыру ас болзын деп, ӧмӧликке јаҥы «Алтай Кай» деп ат берилген.

Телекейле јол-јорук

25 јылдыҥ туркунына ӧткӧн јолдордыҥ эҥ ле учурлузы – Чехияла јорыктаганы. 70 кижи ойноп турган государственный симфонический оркестр, «Градиштан» ӧмӧлик, Брэнда Джексон деп американ кожоҥчы ла «Алтай Кай» ӧмӧ-јӧмӧ ойын-концерт тургускандар. Прагада ӧткӧн концертке 50 муҥ кӧрӧӧчи келген ле телекӧрӱлтеле кӧнӱ кӧргӱзӱ ӧткӧн. Керек дезе чех ӧмӧлик алтай кожоҥ кожоҥдогон. Бу айдары јок јаан алтам. База бир јаан ла јилбилӱ јол-јорук Великобритания јаар болгон. Корольдордыҥ Лондондогы операныҥ туразында јӱк ле телекейде ады-јолы чыккан јылдыстар кожоҥдойдылар. Королевский культуралык тӧс јердиҥ кычырузы аайынча «Алтай Кай» бу ӧргӧӧдӧ ойын-концерт кӧргӱскен эди. Муҥдар тоолу кӧрӧӧчилердиҥ ортозында Великобританияныҥ королевазыныҥ јеени болды. Бир канча ӧйдӧҥ алтай кайчылар Англияла јоруктагылап, 130 муҥ кирези кӧрӧӧчилерди јууган. База бир јаан једимдердиҥ бирӱзи — Испанияда ӧткӧн телекейлик фестиваль. Бу фестивальга туружардаҥ озо кайчы уулдар канча-канча јылдардыҥ туркунына белетенгендер. Кемиле јаан кӧрӱде нерелӱ, ченемели јаан артисттер туружадылар. 2007 јылда ырыс келижип, кайчылар фестивальга кычыру алгандар. «Алтай Кай» кайда болбоды деер. Американыҥ Вашингтон, Нью-Йорк, Лос-Анджелес, Сан-Франциско калалардагы эҥ jаан сценаларда, Мексика, Канада ороондордо кайкал болгон концерттер берген. Бӱгӱнги кӱнге jетире профессионал гастрольдор ӧткӱрип турган тергеебистиҥ сок jаҥыс ӧмӧлиги. Европаны канча катап айланып келген јайалталардыҥ ченемели байып, јайаандык иштери кӧптӧп лӧ јат. Керек дезе россиялык телеканалдардыҥ «јылдыстары» болуп турган ӧй болгон.
Кыдат ла монгол jеринде «Алтай Кайдыҥ» «фанаттары» кожоҥдорын ӱренип, фан-клуб тӧзӧгилеп алган. Кайдыҥ бӱдӱмдерин бийик кеминде апарып турганы учун Улан-Батор калада Монголияныҥ культура аайынча министри Урмат Ынтаевти алтын медальла кайралдаган.

Гиннесстиҥ рекордторыныҥ бичигине киргени

2003 јылда алтай кайдыҥ учурын элбедип, кайлаганын рекордтордыҥ тоозына кийдирер деген амаду тургузылган. Гиннесстиҥ рекордторыныҥ бичигиле иштеп тургандарды тергеебиске кычырып, кайлаганы канча-канча видеокамераларга согулып, шиҥжӱ иштер ӧткӱрилген. Бир де токтоду јогынаҥ, 4 саат 26 минуттыҥ туркунына, «Алтай Кай» кайды чӧйгӧн. Мында ӧкпӧӧриш тыҥ ла болгон. Онойып, рекорд тургузылган.
Ӧмӧликтиҥ продюсери, художественный башкараачызы АР-дыҥ эл кайчызы Урмат Ынтаев 25 јылдыҥ туркунына јаан ла тоомјылу иш ӧткӱрет. Ол бойы кайдыҥ башка-башка бӱдӱмдерин билер, је эҥ ле сӱӱгени тумчук каркыра (ӱч ӱн). Россияныҥ фольклорлык бирлигиниҥ турчызы, Красноярск крайдагы «Саянское кольцо» деген телекейлик фестивальдыҥ жюризине кирет.
Алаш Топчин улу эл кайчы А. Г. Калкинниҥ јеени болор. Айдарда, кайлап јӱрери оныҥ угы-тӧзинде, тазыл-тамырында. Кайда јаан једимдерге јеткен Тува, Монгол јерлердиҥ кайчыларынаҥ Алаш бир де артпайт. Ол кайлап турганда куштардыҥ кожоҥын, суучактыҥ табыжын ӱндендирип, топшуурла, комусла ойноп апарат. Бир кижиде бӱткӱл алтай кӱӱлик ойноткылар. Кайчы кӧп тоолу кожоҥдордыҥ авторы. Алаш Топчин јаҥыс ла фольклорлык ууламјыда јарлу эмес, је анайда ок алтай эстрадалыкта база јарлу.
Айдыҥ Орсулов — јиит јайалта. Кайга ол угы-тӧзинеҥ улалып келген. Оныҥ адазы топшуур тудар кижи болгон. Ӱч јайалтаныҥ кичӱ тӧрӧли — Улаган аймак.

Хамида ТАДИНА