Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Байлу јерис – Кыскашту-Ойык

11.11.2022

Ады-јарлу ӱлгерчи, кожоҥчы, кайчы Ирина Кензинаныҥ «…Алаканча јерим бар, ас та болзо јоным бар…» деп сӧстӧрин эске алынып, айдылганы тереҥ ич-кӧгӱстик учурлу болгонын катап ла катап кайкайдым.

Јердиҥ сурагы — кандый ла ӧйдӧ курч болгон. Тоолу ла кӱндер кайра, ӱлӱрген айдыҥ 28-чи кӱнинде, Эл Курултайдыҥ ээчий сессиязында Улаган аймактагы Кыскашту-Ойык деп туудагы тудумдар јоголтылар деп сӱӱнчилӱ јетирӱ телефон ажыра таркап, јайыла берген. «Байлу тууныҥ бажында тудумдар тургузылганын бойым да кайкап уккам. Мениҥ шӱӱлтем јербойыныҥ албатызыныҥ ла аймактыҥ депутаттарыныҥ шӱӱлтезине тӱҥейлеш. Инвестировать эдердеҥ озо јербойыныҥ улузыныҥ шӱӱлтезин угар керек болгон» — деп, тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин сессияда айткан.
Кыскашту-Ойык јанынаҥ куучындар соцсетьтерде кӧп болгон. Јербойында јаткан албатыга Кыскашту-Ойык ӱйедеҥ ӱйеге байлап келген мӧҥкӱлӱ туу. Канча чактардыҥ туркунына албаты оны кичееп јӱрген. Оныҥ јанында аҥдап-куштап, табыштанып јӱрерге јарабас. Керек дезе артыш ӱспес, агаш-ташка чыкпас. Агаш ээлемниҥ чаазын-документинде бичилгениле оныҥ ады Јакалу-Ойык (Дьакалу Ойык).
Јайы-кыжы кайылбас тошторлу Кыскашту-Ойыктыҥ адын кӧчӱргенин бичиктердеҥ кӧргӧндӧ — ортозында – ойыкту, тууныҥ бажы – ойыкту деп кӧчӱргендер. Кӧп-кӧп ак мӧҥкӱлӱ туулар кӱреелей туруп, ортозында ойык јер артырып салгандый. Тууныҥ бийиги 2 000 метр. Јербойыныҥ улузыныҥ айдыжыла, ӧскӧ ак мӧҥкӱлӱ туулардыҥ тожы кайылып турза, Кыскашту-Ойыкта ол качан да кайылбайт. Кыскашту-Ойык јаар кӧрӱп, јаан јаштуларыс кӱн-айдыҥ аайын билип туратан. Байлу туула колбулу кӧп соојыҥдар бар. Оныҥ бирӱзинде айдылганыла, тууныҥ ӱстиндеги тоштыҥ кеми аттыҥ токумына тӱҥейлеш болуп кайылганда — Алтай ӱстине чак тӱжер. Тоштыҥ кеми јаанап, эдегинде турган агаш-ташка јеткенде — албаты-јонныҥ санаазы чайбалып, тӧрӧӧн-тууган алыжып, јӱӱлип баштаар.
Улаган аймакта јайдыҥ ӧйи ас болот. Соок јерде јайлудаҥ мал эрте тӱжет. Бу да ӧткӧн јайдыҥ учы јаар улус малын айдап баштаган. Михаил Табышкинниҥ јайлузы база ок таскылда. Малын тайгадаҥ тӱжӱрип јада, бинокльла ајыктап турза, шак ла Кыскашту-Ойыктыҥ јанында сӱрекей јилбилӱ тудумдар турат. Эбире улус кӧрӱнбеген. Јол ыраак, малды айдап тӱжӱрер керек. Айдарда, барып ајыктаар арга јок. Анча-мынча ӧй ӧткӧн соҥында, јуртка келип, таныш улустаҥ сурап уккан. Је анда кемниҥ, кандый тудумдары болгонын албаты-јон билбес. Ары кӧлӱк јӱрердеҥ, атту кижи арайдаҥ једетен тайга јер. Бӱгӱнги кӱнде солун табыш капшай таркап јат. Улус телефон ажыра ончо бар-јок солундарла тӱрген-тӱкей ӱлежет. Бу да учуралда ватсап ажыра улус санаа-шӱӱлтелерин чыгара айдышты. Тӧрӧл јери учун сурак кӧп улустыҥ ӧкпӧ-буурын ӧйкӧп чыккан. Куран айдыҥ 20-чи кӱнинде бойыныҥ ишмекчи јолыла Улаган аймакка тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин келерде, албаты-јон бу ӧҥзӱре суракты ого бергендер. «Кыскашту-Ойыкта тудулган тудумдар аайынча нени де укпагам, билбезим. Ол керегинде фото, ол эмезе видео кӧрӱ болгон болзо» — деп, каруу берилген. Бу учуралда эр улус бутка туруп, јолго шыйдынгандар. Эл Курултайдыҥ депутады Айдар Тазрашев, агаш ээлемниҥ ишчизи Анатолий Табышкин, Михаил Тойдонов, Михаил Табышкин тайга јаар уулангандар. Јол-јорукка атла М. Табышкин јеткилдегенине јаан быйан айдар керек. Једетен јерге једип барза, анда сӱрекей јаан тудумдар турар. Кажы ла тудумныҥ ичине киргенде изӱ-соок суу, јунунатан, јеҥилденетен, ажанар, уйуктаар кыптар. Амыраар кыптардыҥ бир јаны ончо шил. Ар-бӱткен кӧзнӧк ажыра кӧрӱнип турар. Је эҥ ле кайкамчылу сурак — јол јок јерге канайып јӱзӱн-јӱӱр эдимдер јетирилгени. Бу ончо «јарашты» фотојурукка согуп, ойто кайра јанарга келишкен. Нениҥ учун дезе, сурактарга каруу берер кижи анда јок.
Мынайып бир канча эрчимдӱ улус јаандарга, прокуратурага баштану белетеген. Чаазын-документтердиҥ алдында кӧп тоолу улустыҥ колдоры салылган. Бу учуралда аймактыҥ, аймактаҥ барган Эл Курултайдыҥ депутаттары ӧмӧ-јӧмӧ бу суракты кӧдӱрип, башка-башка министерстволордоҥ јартамал-дар аларга, окылу самаралар бичигендер. АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозыныҥ депутат А. Тазрашевке берилген каруузын алып кӧргӧндӧ, Ар-бӱткендик кодекстиҥ 8-чи тизими аайынча ар-бӱткенниҥ ончо јери федерал јӧӧжӧгӧ кирип јат. Улаганныҥ ла Акташтыҥ ар-бӱткенниҥ ээлемине кирип турган јерлерде «рекреационный» иштерди ӧткӱрерге јараар. Сӧзликти ачып, «рекреационный» деп сӧсти алып кӧргӧндӧ, мында туризм, физический культура ла спорт, амыраар ла су-кадыкты орныктырары аайынча иштер ӧткӱрерге јараар јерлер болуп јат. Бу јерлерге тудумдар тудардаҥ озо јерди арендага алганын керелеген чаазын-документ болор учурлу. Ондый чаазынды аларга, ачык аукциондо туружып, кӧрӱ-конкурсты јеҥип чыгар керек. Арендага кадастровый тооалышка кийдирилген государстволык ла муниципал ар-бӱткендик јерлер берилер учурлу. Анайда ок ӧрӧги айдылган министерствоныҥ бичигенинде Акташтагы ар-бӱткенниҥ ээлемине кирип турган јерди арендага, ол эмезе тузаланарга алган деп бир де јетирӱ јок. Мындый учуралдар бистиҥ тергееде ас эмес. Темдектезе, «Туулу Алтайдыҥ јетирӱлеринде» Чамал аймакта электроколбу ӧдӱп турган јерде турган эки турбаза кӧчӱрилзин деп «Россеть Сибирь» ПАО јаргы ажыра некеген. 2006 јылда АР-дыҥ Арбитражный јаргызы Алтай биосферный заповедниктиҥ јеринде тудулган «Таежный залив» деп турбазаныҥ јазалдарын тууралатсын деген јӧп чыгарган. Бу јӱк ле јаан турбазалар.
Кыскашту-Ойыктыҥ јанындагы јерди мензинген кижиниҥ ады-јолы јарталган ла Улаган аймактыҥ прокуратуразы ол кижиге административный керек ачкан. Анайып, јасакты бускан кижиге 50 муҥ салковой штраф салылган ла ончо тудулган тудумдарды јок этсин деп јӧп чыгарылган. Бу ончо керектӱ не-немениҥ вертолетло јетирилгенин темдектебеске болбос. Канча кирези учуш болот не деген санаалар кажы ла кижини санааркаткан болбой.
Аймактыҥ, Эл Курултайдыҥ, јаҥда отургандардыҥ ла эл-јонныҥ алдында эмди турган курч сурак — мынаҥ ары бу сурактыҥ аайы кандый болор, тудумдар јоголтылып, ӧскӧ јерге тудулар ба, албатыныҥ байлу јерлери амыр артар ба?
Коммерсант.ру-ныҥ јетирӱзи аайынча јерди мензинген кижи «Алтай Вилладж» ООО-ныҥ генеральный директоры. «СПАРК-Интерфакстыҥ» јетирӱзи аайынча Алтай Республикадагы «Алтай Вилладж» ООО «Резорт-М» ООО-го кирип јат. Оныҥ уставной јӧӧжӧзи 1,22 млрд салковой. Бу организация Sigma Capital Investments Ltd (Британ Виргинский ортолыктар) кирет. Туулу Алтайдагы Алтын-Кӧлдиҥ јарадында турган беш чолмонду јаҥыс ла курорт база ок «Алтай Вилладжка» кирет. Интернетте јӱрген јетирӱни алып кӧргӧндӧ, Алтайдагы «Алтай АВИА», «Ареда-холдинг», «Ареда», «Алтай Вилладж» деп кӧп тоолу юридический лицолор Дагестанныҥ сенаторы, миллиардер Сулейман Керимовтыҥ кызыныҥ јӧӧжӧзи.

Хамида ТАДИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина