Алтайдын Чолмоны

Чындык најылыктыҥ ийдези бек

15.11.2022

Россия Федерацияныҥ, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, «Таҥ Чолмон» орденниҥ кавалери, кожоҥчы Болот Байрышевтиҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолына учурлалган «Алтайын кӧдӱрген кожоҥчы» (тургузаачы-редакторы Татьяна Шутина) деген бичик тоолу кӱндер кайра кепке базылып, ак-јарыкка чыкты.

Алтай Республикада ӧдӱп јаткан Бар јыл сӱреен кӧп тӱӱкилик учурлу керектериле байлык јыл болды. «Знак Почета» орден тагынган «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгы элбеде темдектелди. Онойдо ок быјыл јер-телекейде ады-чуузы чыккан јарлу кожоҥчы Болот Байрышевтиҥ 60 јажы јайым, байрамдык айалгада кӧдӱриҥилӱ темдектелген.
Шак бу эки учурлу, аҥылу ла танылу керек бой-бойыла бек колбуда болгонын јакшынак бичикте бичимелдер недеҥ де артык керелейт. «Алтайдыҥ Чолмоны» газет 100 јылдыҥ туркунына эл-јонло кожо једимдерди, јеҥӱлерди, онойдо уур-кӱчтерди бир агынла, бир ууламјыла ӧткӧн лӧ ӧдӧт. «Алтайдыҥ Чолмоны» – озочыл санаа-шӱӱлтени таркадаачы болуп јат. Је онойдо ок эл газет ол алтай тилис.
Болот Байрышевтиҥ јайаандык ижи «Алтайдыҥ Чолмоны» газетле бек колбуда. Јайаан јайалтазы јаан су-алтай ӧзӧктӱ Б. Байрышев 30 јылдыҥ туркунына тергее, ороон, телекей кеминде јорыктап, сӱреен јаан ишти једимдӱ бӱдӱрген. Албатыныҥ тили, чӱм-јаҥжыгулары, кай чӧрчӧктӧри, кӱӱзи, јаҥары, алкыштары – Болот Байрышевтиҥ эҥ јаан байлыгы, ол оныла јер-ӱстиле ончо калыктарды кайкаткан, таныштырган. Алтайыныҥ ар-бӱткени, аржан-кутук суулары ла јаан суулары – оныҥ кожоҥдорында, кайлаган кайында.
Алтай артисттиҥ ары јанынаҥ амыр-энчӱниҥ, најылыктыҥ элчизи болуп бӱдӱрген ижи, јол-јорыктары, гастрольдоры ончозы – «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бӱктеринде јарлалган ла јарлалат. Кожоҥчыныҥ кажы ла јол-јорыгы, ойын-концерти, јайаандык туштажулары, эҥирлери ончозы эл газеттиҥ алтын кӧмзӧзинде!
«… «Алтайдыҥ Чолмоны» газет кычыраачыларыныҥ чындык најызы, 100 јылдыҥ туркунына кандый ла ӧйдӧ јарыткыжы, јол баштаачы јаркынду чолмоны болгонын аҥылап темдектеп, кӧп тоолу кычыраачылардыҥ адынаҥ кару ла тӧрӧл газедисти, онойдо ок ады јарлу кожоҥчыбыс Болот Байрышевти акту кӱӱнистеҥ уткуйдыс» – деп, Татьяна Шутина «Алтайын кӧдӱрген кожоҥчы» деген бичиктиҥ кире сӧзинде бичиген. «Јӱрӱмимде «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ учуры сӱреен јаан. …Анчада ла кожоҥныҥ телекейинде ады-јолы јарлалганында газеттиҥ ӱлӱзи јаан. Деремнедеҥ келип, театрда радиоцехтиҥ тегин ле монтеры болуп иштеп турарымда, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јашӧскӱрим бӧлӱгиниҥ корреспонденти Петр Адаров «Кӱӱм мениҥ бу јаста» деп јарлалган кемиле де, учурыла да јаан бичимел јарлаган. «АЧ-ныҥ» јашӧскӱрим бӧлӱгине келип, кожоҥдоп то туратам. Чын, мениҥ эҥ баштапкы кычыраачыларым ла болушчыларым эмдиге јетире «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ишчилери. Эмди Европаны да айланадым. Је кайда ла барзам – газедим кожо. Јол-јорыктаҥ келгемде, эҥ озо «Алтайдыҥ Чолмонын» алып кычырадым.
Газеттеҥ эҥ ле јилбиркегеним – энелер керегинде бичимелдер. Нениҥ учун дезе бӱгӱнги качалаҥду јӱрӱмде энениҥ айткан сӧзин неле де солып болбозыгар. Энениҥ сӧзи бӱгӱн недеҥ де баалу, оныҥ учун «От. Очок. Эне» деген тема газетте улай јарлалзын» – деп, Болот Байрышев куучындайт.

«АЧ», 1997 јыл

«Алтайын кӧдӱрген кожоҥчы» деген бичик алты бажалыктаҥ турат: «Ажатан тайгаларыҥ јабыс болзын, кечетен талайларыҥ тайыс билдирзин», «Телекейди эбирип, кай чӧрчӧкти айдадым», «Јайаандыкта ла најылыкта гран-кыйулар јолы», «Јайаандык кӱӱниҥ јолыла колбу ӱзӱлбеген», «Алтай» ансамбль бойыныҥ эдер учурлу болгон ижин бӱдӱрип салган тӱӱкилик јолдыктар. Эске алыныштар», «Бастыра јеҥӱлердиҥ эҥ артыгы – тӧрӧл албатымныҥ тоомјызы ла кӱӱни».
Бичикте Тениш Тохнинниҥ, Нина Бельчекованыҥ, Айгуль Майманованыҥ, Семен Танытпасовтыҥ, Лариса Кыдыеваныҥ, Светлана Опонгошеваныҥ, Галина Тюгайдыҥ, Кӧмӱрчи Петешеваныҥ, Тожла Енчиновтыҥ, Светлана Тарбанакованыҥ, Кырчын Яшевтиҥ, Лариса Клешеваныҥ, Ай-Тана Торбокованыҥ ла ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ јилбилӱ бичимелдери ээчий-деечий улалат. Кычырып отурзаҥ, кече-башкӱн ле болгон кайкалга бодолду Болоттыҥ једимдери, јеҥӱлери. Бу бичиктеҥ онойдо ок тергеениҥ культуразыныҥ башка-башка ууламјылары аайынча јайаандык ижи јарт кӧрӱлет.
Кычыраачыларды «Алтайын кӧдӱрген кожоҥчы» деген бичиктеҥ алылган бир канча элес алыныштарла таныштырып ийели.

«Ӧйлӧр ӧткӱре. Эл-Ойын-1993

Элдиҥ байрамы деп ол тушта билдирген эмей «Алас». Болот. Јааш»
«…Талай кептӱ толкуланып, тӧс сцена јаар келип јаткан «эл-ойынчылардыҥ» кӧксине ай-кӱн баштапкы ла катап «Алас» деп јаҥы чӱмдеген кожоҥныҥ кӱӱзи томулган.
Кожоҥчы –«Азия даусы» деген телекейлик фестивальдыҥ туружаачызы, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, «Алтай» ансамбльдыҥ артизи Болот Байрышев. Эмди јӱрӱп сананзам, Болот ол ӧйдӧ, чындап та, эрдиҥ эри болгон эмтир. Ургун јааш јаап јат. Кожоҥ кӱӱзи ӱзӱлбеген. Керек дезе, килеҥкей јӱректӱ культура ишчизи кожоҥныҥ бажына чӱрче ӧйгӧ зонтты јаба туткан. Је Алтайда ӧскӧн ӧктӧм јӱректӱ, ар-бӱткенле тудуш јайалган алтай эр зонтты туураладып, ургун јаашка ӧдӱп туруп, кожоҥды учына јетире кожоҥдогон.
Кару Болот, сеге ол учун јаан алкыш-быйанду јӱредим…»
Т. ЕНЧИНОВ
«Кан-Чарас», кичӱ изӱ айдыҥ 24-чи кӱни, 2021 ј., №25. «АЧ», ӱлӱрген айдыҥ 5-чи кӱни, 2021 ј., №72

«Алтайыстыҥ уулы Болотко айткан сӧс»

«… Болот – Алтайдыҥ баалу, байлу, эрке, јаркынду, јайалталу, эр кемине јеткен алып баатыры, јуучылы, коручызы, јайаачызы. Алтай адын кӧдӱрген, алтай јонын баштаган. Ады јарлу кожоҥчы, кайчы, укаачы.
Јолы ачык болзын,
Јайалтазы бийик болзын,
Јӱрӱми узун болзын.
Јайалтазы кеми јок
Кеендик болзын,
Ӱни –эдискидий болзын,
Кайы –калапту алыптый болзын,
Бијези –кайыр таштардый болзын!
Укаазы –улу, ойгор, учурлу болзын!
Албатызы болушсын,
Јӧмӧзин, ийдезин кошсын!»
О. Ерохонова,
Кулады јурттаҥ

«Алтайын кӧдӱрген кожоҥчы» деген бичик сӱрекей солун ӧҥдӱ фотојуруктарла кееркедилген.
«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газет ле Болот Байрышевтиҥ јайаандык колбулары мынаҥ да ары улалар, газеттиҥ бӱктеринде јерлежистиҥ једимдери керегинде бичимелдер јаантайын јарлалар. «Алтайдыҥ Чолмоны» газет бойыныҥ најыларына, кычыраачыларына кандый да ӧйдӧ чындык артат.

Клара ПИЯНТИНОВА
Евгений Бутушевтиҥ фотојуругы