Алтайдын Чолмоны

«Јоло. Алтай ӧзӧгинде јуртыбыс»

18.11.2022

Кижиниҥ јӱрӱминде кажы ла немеде бойыныҥ ӧйи бар. Кижи јаанап, эр кемине једип, санаа-укаа кожулып ла ӧзӱп, јӱрӱмниҥ ӧткӧн ӧйлӧрин ойтодоҥ сананып, шӱӱп баштайт. Ӧткӧн јӱрӱм кандый да болгон болзо, ол ого кару ла јуук, нениҥ учун дезе ол тӧрӧл јериле, сӱӱген улузыла тудуш. Онойдо кӧргӧндӧ, бир јурттыҥ јӱрӱми кижиниҥ јӱрӱми ле ошкош. Јурт озо баштап тӧзӧлип, јаанап, јаранып, бойыныҥ байлык тӱӱкизиле учуры јаанап барат. Оныҥ ӧткӧн јолы – ол ондо јаткан улустыҥ ӧткӧн јӱрӱми ле салымы, јуртын сӱӱген ле оны кичееп јарандырган улузы.

Кайра кӧрӱп, кӱч ле кызалаҥду јылдарда алтай албатыны јаҥы јӱрӱмге баштап, јуртысты тӧзӧп, оны бойыныҥ кӱчиле јарандырып ла макка чыгарган улузын адап ла ӧткӧн ӧйлӧрди эзедип салар ӧй келген деп сананадыс.
Бу куучын Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Јоло јурттыҥ тӱӱкизи керегинде ӧдӧт. Бойыныҥ тӱӱкизиле бӱдӱн ороонло, Туулу Алтайла тудуш ла бирлик болгон јуртыбыс Алтайыстыҥ чике ӧзӧгинде туруп јат. Оныҥ ӧткӧн јолы байлык, учурлу ла јилбилӱ. Ондо бойыныҥ ачузы ла кородожы, тӱбеги ле сӱӱжи, тӧрӧлчи кӱӱни ле бойын карамдабазы, ижемјизи ле бӱдӱмјизи – ончозы кижиниҥ ле јӱрӱмиле тӱҥейлеш.
Ӧткӧн јолды билбей туруп, ичкери јолды билип албазыҥ. Јуртыбыстыҥ тӱӱкизин бичиир ӧй келген, келер ӱйелерге учурлалып ла ӧткӧн ӱйелерге быйан-кереес болуп артсын деп, Јоло јурттыҥ албатызы шӱӱген.
Бистиҥ амадубысла, бу бичик јаҥыс ла алтай улуска эмес, анайда ок ӧскӧ уктуларга база керектӱ ле јилбилӱ болуп, јуртыбыстыҥ тӱӱкилик јолы ажыра бастыра Алтайыстыҥ јебреннеҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире ӧткӧн јолыла таныжар арга берер. Бӱгӱнги кӱнде Алтайыстыҥ тӱӱкизиле соныркап тургандар кӧп. Олорго бу бичиктеги јетирӱлер керектӱ ле тузалу болор. Биске, тургун јаткан улуска, ӧскӧ јерлердеҥ келип турган кӧп тоолу айылчыларыс јаҥдаган јаҥдарысты, культурабысты билип ле тооп турары јаан учурлу.
Бичиктиҥ байлыгы – оныҥ тереҥинде ле телкеминде. Бичиктиҥ 16 бӧлӱгиниҥ јарымы – ол јебреннеҥ ала бӱгӱнги кӱндерге јетире башка-башка ӧйлӧрдиҥ хронологияла тургузылган јурамалдары. Мында јебрен тӱӱкилик ӧй, XIX-XX чактарда болгон керектер, јурттыҥ тудулып башталганы, колхозтордыҥ тӧзӧлгӧни, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдары ла оныҥ кийиндеги баштапкы бешјылдык, совхозтыҥ ла эмдиги ӧйдиҥ јӱрӱми. Бичикте озогы ӧйдӧҥ ала бӱгӱнге јетире текши ле јурттагы политикада ла экономикада керектер ажыра јурт јаткандардыҥ јӱрӱми, эске алыныштар, куучындар, кӧп тоолор толо, чындык берилет. 1700-ке шыдар фотојурук јетирӱлерди сӱрлӱ эдип кееркедет.
Бичикти мынай тереҥ ле телкем эдип тургусканы јаҥыс ла Јолоныҥ эмес, текши Россияныҥ јӱрӱми керегинде чындык ла јаан кӧрӱм берет. Бичик эки тилле бичилген — алтай ла орус.
Арткан бӧлӱктерде бистиҥ јердиҥ географиязы, ай-кӱнниҥ айалгазы, Оҥдой аймактыҥ ар-бӱткени, аҥ-кужы, алтай албатыныҥ јаҥдаган јаҥдары, культуразы, Эл-Ойын байрамыс, јурттыҥ јарлу улузы, ондогы бар учреждениелер ле спорт керегинде айдылат.
Бичикти тургузарында кӧп улус турушкан. Тӧс ишти апаргандар: Ялбаков Аркадий Борисович, Амыева Клара Езеевна, Ильина Зинаида Тӧлӧсовна, Ялчин Эрмен Николаевич, Манинов Валерий Утуевич, Тихомирова Елена Владимировна, Манинова Татьяна Утуевна, Постоев Виктор Куукович, Епкин Николай Майманович. Јаан болужын јетиргендер: Абакаева Вероника Егоровна, Епкина Мария Тӧлӧсовна, Ильина Роза Демеевна, Ялбакова Валентина Максимовна, Мамадакова Зинаида Пионеровна, Темденова Байару Павловна, Дибакова Нели Михайловна, Тугудин Марат Чичашевич, Тугудина Юлия Чичашевна, Ильин Альберт Димеевич… Јаан јаштулар бойыныҥ эске алыныштарыла база јӧмӧштилер. Анайда ок тууразынаҥ тӱӱкичилер, этнографтар, биологтор, фотосогоочылар, кӧчӱреечилер, редакторлор ло корректорлор болужын јетиргендер.
Јетирӱлерди јууп, оны аайлу-башту эдери аайынча јаан иш ӧткӱрилген: архивтердиҥ документтеринеҥ, јӱзӱн-башка бичиктердеҥ, интернеттиҥ јетирӱлеринеҥ, энциклопедиялардаҥ ла справочниктердеҥ бедиренип, эл-јонло куучын-эрмек ӧткӱрери. Кӧп ӧй лӧ кӱч солун, јилбилӱ материалдар јуурына барган, бис јаҥыс ла јурттыҥ библиотеказыныҥ ла музейиниҥ јуунтыларыла эмес, анайда ок Оҥдойдыҥ, Горно-Алтайсктыҥ архивтериле, Москваныҥ эки архивиле иштегенис. Калганчы јылдардыҥ туркунына Јолодо ӧткӱрилип турган байрам-јыргалдарды, јурттыҥ јанындагы ла Теректӱниҥ тайгаларында бар аҥ-куштарды фотојурукка согоры јанынаҥ јаан иш эдилген. Карталар ла схемалар тургузылып, јуруктарла да тузаланарга келишкен.
Мындый эрчимдӱ иш эки јылдыҥ туркунына улалган. Эмди А4 форматту, 500 бӱктӱ, ак чаазында, кату кадарлу, эки тилле бичилген бу јаан ла учурыла тереҥ бичик беленге јуук. Ондо 1700 фотојурук, бӱдӱн-јарым муҥ улустыҥ ады-јолы адалган.
Кӱчӱрген айдыҥ экинчи кӱнинде јурттыҥ Культура байзыҥында эм тура электрон бӱдӱмдӱ бу «Јоло. Алтай ӧзӧгинде јуртыбыс» деп бичиктиҥ таныштыру-презентациязы ӧткӱрилген. Эки јылга эткен иштиҥ турултазы эл-јонго кӧргӱзилген.
Бу ӱлекер коммерциялык эмес, оныҥ учун бичиктиҥ чыгарылар тоозы ӧйлӱ-кемдӱ болор, айдарда, озодоҥ акчазын бербеген улуска бичик келижер деп, бис айдып болбозыс. Бичиктиҥ баазы 3000 салковой болор.
Ӱлекерле иштеерин акчала јеткилдееринде Јолоныҥ ла Эл Курултайдыҥ депутаттары, јурттыҥ администрациязы ла оныҥ эл-јоны туружат, је бичикти чыгарары, былтыргы јылга кӧрӧ, эки катапка бааланганыла колбой, база ӱстине акча-манат керек болот.
Бичикти алар эмезе тегин болуш јетирер кӱӱндӱ улуска акчаны мобильный банк ажыра бу номерге саларга јараар: 8 913 695-70-63 (Ильина Зинаида Телесов-на). Бойордыҥ ады-јолорды, телефонордыҥ номерин бу электрон адресле аткарыгар: k.amyewa2016@yandex.ru
Келер ӱйелерге тӱӱкибисти јартап, олор ӧткӧн ӱйелердий чыдамкай, уур-кӱчтердеҥ јалтанбас болзын, кичинек тӧрӧлин сӱӱп, тооп, билип јӱрзин деп амадап белетеген бичигисти чыгарарга эл-јонды јӧмӧшсин деп сурап турубыс.
Сурактар бар болзо, бу номерге телефон согугар: 8 913 692-70-07 (Ялбаков Аркадий Борисович) – Јоло јурт јеезениҥ администрациязыныҥ јааны.

К. Амыева,
бичик чыгарар комитеттиҥ председатели