Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Айланайын Ӱле-Кем, аҥданайын тӧҥиҥе…

22.11.2022

Тӧрӧл «Алтайдыҥ Чолмоны» газедис бу ла јуукта бир чак ӧткӧн юбилейлик 100 jылдыгын темдектеди. Ол тергеебисте jуртаган алтай эл-јонныҥ эҥ ле сакылталу газеди болуп jат. Бис оныҥ бӱктеринеҥ солун-собурларды, jилбилӱ бичимелдерди кычырарга энчикпей сакыйдыс. Алтай кижи тӧрӧл газедин кычырбай канайып jӱретен эди. Оныҥ да учун «Алтайдыҥ Чолмоны» бистиҥ jӱрӱмисле бек колбуда.

Мен дезе бӱгӱн бу газетте кӧп jылдардыҥ туркунына иштеп келген jерлежис Алтай Республиканыҥ нерелӱ журналисти Арутай (Петр) Модышевич Адаров керегинде бичип турум. Ол бистиҥ Хабаровка jуртта 1957 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 27-чи кӱнинде тӧӧлӧс сӧӧктӱ Модыш Майманович ле чапты сӧӧктӱ Араjан Амреновна Адаровтордыҥ билезинде чыккан. Тоолу кӱндердеҥ ого 65 јаш толор.
Арутай Модышевич аҥылу бичиштӱ, аҥылу кӧрӱмдӱ журналист, эл-jон ортодо элдеҥ ле озо ады-јолы jарлу спорт ширтеечи, тӧрӧл газединиҥ јондык учурлу иш-кыймыгуларыныҥ эрчимдӱ туружаачызы болгоныла јарлу ла танылу. Ол республиканыҥ элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларында тӧртӧн јылдаҥ ажыра ӧйгӧ иштеп, кӧп тоолу улусла туштажып, солун очерктер, jакшынак статьялар бичип, интервьюлар алып, спортко учурлалган телерепортажтар белетеп ӧткӱрген.
Айла, Арутайдыҥ школдо эҥ ле тыҥ тартылган jилбӱлериниҥ бирӱзи физкультураныҥ урокторы болгон эди. Ол аймакта волейболло, футболло, jеҥил атлетикала, мячту хоккейле, конекло jарыжар маргаандарда улайын туружатан. Оогоштоҥ ло ала јуранарына, кожоҥдоорына, кӱӱлик ойноткыларла ойноорына тартылган кӱӱни дезе эмдиге јетире ӧчпӧгӧн.
Бир класста кожо ӱренген ле јаштаҥ ала јаан спортчылар болорго амадаган ӱч уулчак, ӱч нӧкӧр, ӱч мушкетер Арутай Адаров, Вася Белешев ле Володя Чесноков школды божодоло, Горно-Алтайсктагы педучилищениҥ физкультура аайынча бӧлӱгине кирип ӱренерге јазангандар. Је сууда эжинетен экзаменде «тайкылгандар». Арутай јуртка јанып, колхозто бор-кар иштерде туружып, ээчиде јылда Абакандагы кӱӱлик училищеге ӱредӱге кирген.
Бойыныҥ ӧйинде бу училищениҥ хор аайынча бӧлӱгинде оныҥ Зинаида эјези база ӱренген эди. Ол, эјезиле ле чилеп ок, хакастардыҥ «Жарки» ансамблинде турушкан. Оны јаан курстарда ӱренген Григорий Товаровло кожо училищениҥ волейболло, јеҥил атлетикала јуунты командаларына алгылаган. Ӱредӱге кӧндӱгип турганча, черӱге барар ӧй јеткен. Канчын јиит черӱчил молjузын Иркутск калада милицияныҥ ичбойындагы черӱзиниҥ ансамблинде бӱдӱрген. Черӱдеҥ jанып келеле, тӧрӧл Хабаровка jуртында культураныҥ туразыныҥ jааны болуп иштеген. Арутай jашӧскӱримле «Ӱлегем» деп агитбригада тӧзӧп, Себиниҥ боочызында иштеген уй саачыларга, ӧлӧҥ белетеген бригадаларга jӱрген, Jаҥы jылдыҥ эҥирлерин, байрамдарда ойын-кӧргӱзӱлер ӧткӱрген.
1980 jылда дезе журналистикага келип, бу ла ӧйдӧҥ ала бастыра jӱрӱмин бу кӱндӱлӱ ишле колбогон. Газетте иштеп турала, кӱӱлик училищениҥ клубтагы иш аайынча бӧлӱгин заочно ӱренип божоткон, Иркутсктагы А. Ждановтыҥ адыла адалган госуниверситеттиҥ журналистика аайынча факультединде ӱренген. Турумкай jерлежис кӧп jылдардыҥ туркунына «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында тегин литишчидеҥ ала каруулу качызына ла баш редактордыҥ ордынчызына jетире ӧскӧн. Јажы једип, амыралтага чыгып та калган болзо, је ол бӱгӱнги кӱнде корреспондент болуп, ол ло бойы эрчимдӱ иштегенче.
Газетте Арутай курч, ӧдӱҥи ле jилбилӱ бичимелдер jарлап чыгарып турган литишчи деп темдектедип, сӱре ле курч перолу журналист деп адатканыла бис, оныҥ jерлештери, оморкоп турубыс. «Алтайдыҥ Чолмонында» тӧс ижиле колбой бӱдӱрген jондык учурлу керектерин темдектебес арга база jок. Jиит алтай jайалталар табар амадула ол 1991 jылда «Кӱмӱш кайырчак» деп фестивальды сананып тапкан. Ол тушта алтай јашӧскӱримниҥ эҥ баштапкы кӱӱлик фестивали театрдыҥ јаан залында бийик кеминде ӧткӧн. Jерлежис алтай калыгы учун тартыжып jӱрген ойгор кӱӱндӱ jурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйын тӧзӧӧринде, албатыныҥ сӱӱген поэди Л. В. Кокышевтиҥ кереес-сӱрин тудар кыймыгу-керекте эрчимдӱ турушкандардыҥ бирӱзи болуп jат.
Ол 1993 jылда база бир солун ла јилбилӱ ишке, «Эл Алтай» ГТРК-га, алтай берилтелердиҥ баш редакторы болуп иштеп барган. Телерадиокомпанияда ол кӧп лӧ сабазында спорттыҥ сурактарыла колбулу берилтелерди белетеп чыгарарында турушкан. Арутай телекӧрӱлтениҥ кубогы учун элбеде jарлу маргаандарды сананып тапкан ла оны ӧткӱрген улустыҥ бирӱзи болуп јат. Бистиҥ ӧйдиҥ атту-чуулу кӱрешчилери Александр Карелинле, Михаил Мамиашвилиле, Аҥчы Самтаевле, биатлонисттер Владимир Драчевло, Ольга Ромаськоло, Анна Богалийле, јеҥил атлет Елена Аржаковала, чой кӧдӱреечи Иван Немцевле, оноҥ до ӧскӧ јарлу спортчыларла туштажып, газетте ле телекӧрӱлтеде јилбилӱ эрмек-куучындар ӧткӱрген.
Арутай Модышевич 1998 jылда Москвада болгон jашӧскӱримниҥ олимпий ойындарынаҥ jакшынак репортажтар белетеп, тӧзӧмӧл кӱреедеҥ ол ижи учун аҥылу сый алып, лауреаттыҥ адын адаткан. 1999 jылда спорт аайынча журналисттер ортодо ӧткӧн бастырароссиялык мӧрӧйдӧ «Эҥ артык телеберилтелер» деп ууламјы-номинацияда тӧс телекӧрӱлтениҥ телекейде јарлу журналисттери Н. Поповтыҥ ла О. Жолобовтыҥ кийнинде экинчи јерге чыгып, база ла лауреаттыҥ Дипломыла кайралдаткан. Бу једими учун ого Россияныҥ физический культуразыныҥ ла спортыныҥ кӱндӱлӱ ишчизиниҥ бийик ады адалган. Иште јеткен јаан једимдери учун 2018 jылда Россия Федерацияныҥ президенти В. В. Путинниҥ чыгарган Јарлыгыла јерлежиске «Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи» деген кӱндӱлӱ ат адалган.
2017 jылда ак-jарыкка оныҥ алтай ла орус тилдерле «Айдарда, ӧй келген…» — «Значит, время пришло…» деген солун атту бичиги кепке базылып чыккан. Jайалталу jерлежистиҥ бу бичигине оныҥ башка-башка jылдарда чӱмдеген бичимелдериниҥ эҥ талдамалары кирген. Јуунты кычыраачыларга, анчада ла Хабаровка jурттыҥ албаты-jонына, сакыбас jанынаҥ јаан сый болды деп айдар керек. Је акча-манаттыҥ шылтактарынаҥ улам бичиктиҥ кепке базылган тираж-кеми арай ла ас болуп калды.
Јерлештери оны бойы-бойынаҥ суражып, эмдиге ле jетире кычырганча. Бу бичик алтай публицистикада аҥылу jерде туруп, тергеениҥ элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларыныҥ тӱӱкизинде, байла, тереҥ ис артыргызар деп бодойдым. Јерлештерине дезе ол оҥбос ло оодылбас судур бичиктий болуп артар. «Айланайын Ӱле-Кем, аҥданайын тӧҥиҥе» деген бажалыкту бӧлӱкти дезе ача тартып, кару jер, jӱрекке јуук улус керегинде айдылган јолдыктарды јӱрексиреп ле оморкоп кычырадыс. Јерлеш журналисттиҥ тили эптӱ ле ээлгир, јуунак ла јарт. Јетирезине калыҥ бу бичик бир уунда, бир тынышла кычырылат. Арутай Модышевичтиҥ бу бичигиниҥ таныштыру-презентациязы оныҥ чыккан-ӧскӧн тӧрӧл јуртында быјыл јайгыда ла кӱскиде ӧдӧр деп эки катап темдектелген, је бир кезек айалгалардаҥ ла шылтактардаҥ улам ол кажы ла катап ӧскӧ ӧйгӧ кӧчӱрилет. «Јонныҥ мойны јоон» дегениле, авторло туштажу јада тура кыйалтазы јогынаҥ болорына иженип ле јадырыс. Оныҥ бӱдӱрген бу ижин јерлештери бийик баалап, бистиҥ јуртта шак мындый кижи чыкканына тыҥ оморкойт. Оныҥ ады-јолы бистиҥ оморкодубыс болгон јурукчы Эрчиме Бабаковтыҥ, бичиичи ле кайчы Таныспай Шинжинниҥ ады-јолдорыла коштой теҥ-тай туруп јат.
Бу jӱрӱмде кажы ла кижиниҥ учурлу кереги – ол бойыныҥ от-очогын камызып, биле тӧзӧп, ак-јарыкта танылу изин артыргызып салары болуп јат. Арутай Модышевич мундус сӧӧктӱ эш-нӧкӧри Светлана Владимировнала кожо эрке-торко эки бала чыдадат. Кызы Ай-Кине ле уулы Ай-Билек айылда ла школдо јакшынак таскамал алып, ада-энезин сӱӱндирет.
Јарлу журналистти, јайалталу кожоҥчыны, тӧрӧлчи кӱӱндӱ јерлешти, тоомјылу аканы ла карындашты кӱмӱш кӱндӱ бу кӱсте толуп jаткан баалу-чуулу 65 jажыла уткуп, ого бек су-кадык кӱӱнзейдис. Балдарына, сыйын-карындаштарына ла јеендерине баш болуп мынайып ла јӱрзин, мынаҥ да кӧп јаш јажазын, албаты ортодо тоомjызы там бийиктезин.
Ак-Айастаҥ алкыш-быйанду,
Кӧк-Айастаҥ курчу-куйакту jӱрӱгер.
Арчын-jытту Алтайыс
Сыйлазын Слерге ырызын,
Туманга курчаткан туулары
Сыйлазын Слерге ийдезин.
Ӱле-Кемниҥ бийик сындары
Алкыжын Слерге jетирзин!

Јерлештериниҥ ле тӧрӧӧн-туугандарыныҥ
адынаҥ Галина Адарова,
Оҥдой аймакта Хабаровка јурттаҥ

 

Школдо кожо ӱренген Елизавета Кирбиковна Чепонова: «Бистиҥ класста кӧп балдар болгон. Ол тоодо Петя Адаров, Вася Белешев, Вова Чесноков, Маша Суркашева, Света Чулунова, Света Суркашева, Таня Кубекова, Вера Бакиянова, Вера Енчинова, Ира Тобонкина, Света Сыкыкова, Таня Мунатова ла Лида Попошева. Ол тушта Ӧлӧтӱ jурттыҥ кезик балдары Хабаровкада ӱренгендер. Олор интернатта jаткан.
70-чи јылдарда интернаттыҥ jааны болуп Михаил (Эрчиме) Константинович Бабаков иштеген. Школдо дезе иштиҥ ле jуранарыныҥ урокторын ӧткӱрген. Кожоҥдоорына Галина Ивановна Попова таскаткан. Ол баянла ойноп, бисти jараш кожоҥдорго ӱреткен. Бу урокты бис ончобыс сӱӱр болгоныс. Классты Анна Ивановна Холодилина башкарган. Арутай школдо jакшы ӱренген.

Эјези Валентина Васильевна Пронькина: «Петя 6-7 jаштудаҥ ла ала тӧп, килеҥкей уулчак болуп ӧскӧн. Мен оныҥ улуска кезем сӧс айдып јӱргенин бир де катап укпагам. Эрмек-сӧсти учурыла, качан да болзо, сананып, учап, ылгап ла бескелеп айдар бай кӧгӱстӱ карындаш ол. Оогош ло тужынаҥ бери эмдиге јетире ол ло бойы каткычы, jалакай ла тӧп бойы артканча. Бис студент тужыста Барнаулдаҥ келзебис, Сергей јестезин ээчидип, ӧркӧгӧ тургускан чакпыларын барып кӧргӱзер. Момон-ӧркӧни канайып сойор, терелерин канайдар деп сураар. Јестези дезе ого эмдиге јетире каруузып јӱрет. Хабаровка jуртын сӱӱп, биске јаантайын келип барат. Јайгыда тӧрӧл јеринде амырап алала, кала јаар меҥдеп, ижи-тожына ойто јӱре берет».

Школдо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген Нина Маймановна Мекечинова: «Бистиҥ Петя (јурттыҥ улузы оны ӱренишкени ле аайынча мынайда адайт) школдо jакшы ӱренген. Кычырарын сӱӱйтен. Нӧкӧрлӧриле нак јӱрген. Олор jаан jашту улуска болужып, «јиит тимурлардыҥ» кыймыгузында турушкан. Петяныҥ клазы јаҥыскан јаткан Байдаҥ ла Јайым Карамаевтердиҥ билези учун каруулу болгон. Балдар кышкыда олорго одын јарып, суу экелетендер. Ончо ишти jакшы, быжу ла эптӱ бӱдӱрер таскамалду бала ол. Каладаҥ Хабаровкага келзе, мени ундыбай, ӧй келишсе, кирип чыгат. Jайалталу ӱренчигимле оморкоп јӱредим. Бичигин де лапту кычырдым, ол учун сӱӱндим».

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина