Алтайдын Чолмоны

Энениҥ мында сӱӱжи, бастыра санаа-сагыжы…

22.11.2022

Бала — кижиниҥ ырызы, албатыныҥ келер ӧйи. Албаты-јон ортодо баланы јаштаҥ ала кичееп, эр кемине јеткенче байлап јӱретени учурлу. Је кандый ла јӱрӱм кижиниҥ киндигинеҥ, энезиле тудуш болгонынаҥ башталат.

Кӱчӱрген айдыҥ 11-чи кӱнинде Оҥдой аймактыҥ Бичиктӱ-Боом јуртыныҥ Культура байзыҥында баланыҥ кининиҥ баштык-кабын канайда кӧктӧӧри, кем оны белетеп јазаары аайынча тегерик стол ӧтти. Ол Россияныҥ албатыларыныҥ культуралык энчилигиниҥ јылына ла кӱчӱрген айдыҥ 27-чи кӱнинде Энелердиҥ кӱнине учурлалган. Тегерик столго школдыҥ ӱренчиктери, јаан јаштулар, кӧкчи-усчы келиндер, айылчылар јуулышты. Мында ок Шабалин аймакта Шыргайты јурттаҥ келген азыйгы чегедек кӧрӱге тургузылган. Чегедекте тагылган кадып калган балдардыҥ киндерин кӧргӧндӧ, бала туш ӧйлӧр јылу эске алыныштарла курчай берет. Каракол јурт јеезениҥ јааны Каска Донскоевич Маиков јуулгандарды уткуп, амыр-энчӱ кӱӱнзеди.
«Энениҥ мында сӱӱжи, бастыра санаа-сагыжы…». Бу јолдыктарла јӧпсинбес арга јок. Эне кижи баланыҥ кинин кин-капка салып кӧктӧп јатканда, балазын алкап, ончо бойыныҥ сӱӱжиле, јӱрегиниҥ јылузыла ӱлежип айдынат. Оноҥ ло бери баланыҥ кининиҥ кабы ээзиниҥ коручылы болуп, јажына артат. Кыс баланыҥ кин-кабы тӧрт толукту, уул баланыҥ — ӱч толукту. Оныҥ учурын јаан јаштулар јуулгандарга јартап таныштырдылар. Кыс бала кижиге барар, айыл-јуртту болор, бала-барка азыраар јаҥду. Баланыҥ эш-нӧкӧри кандый ӧзӧктӧҥ, таладаҥ болорын кем билер? Айдарда, тӧрт толукту Алтайдыҥ кандый ла толугында ол јурт тӧзӧп, айлынаҥ јӱре берер. Ӱч толукту кин-каптыҥ учуры чадыр айылдыҥ, очоктыҥ темдеги. Уул бала айыл-јурт тӧзӧп, агаш айыл тудар, анда бойыныҥ одын кӱйдӱрип, очок тургузар, угы-тӧзин улалтар.
Азыйгы да, эмдиги де ӧйдӧ тере эҥ ле баалу кӧктӧнӧр эдим. Бӱгӱнги ӧйдӧ дезе тере јӱзӱн-башка ӧҥдӧрлӱ, калыҥы да башка-башка белетелет. Бистиҥ ӧбӧкӧлӧристе андый эдимдер болбогон. Айдарда, олор малдыҥ терезин уужап, оноҥ кин-кап кӧктӧӧр. Оны топчы-таналарла, јыламаштарла кееркедетен. Бӱгӱнги ӧйдиҥ кӧкчи-усчылары кин-каптарды кандый ла јарангыштарла, јинјилерле кееркедип јазайдылар. Олордыҥ тыш бӱдӱмдери де башка-башка болот. Тажуурга тӱҥейлеш эдип, кин-капты кыс балага кӧктӧп турган болзо, оны аҥтара тудуп јарандырганда, уул баланыҥ кин-кабы боло берет. Јартап айтса, тажуур кыс баланыҥ кийген эдектӱ кийимине тӱҥейлеш. Тажуурдыҥ сӱр-кеберин аҥтара тутканда — балтырлары јаан баатырга тӱҥейлеш, ол эмезе канаттарын јайган кушка. Кемде кандый јайаандык кӧрӱм-шӱӱлте, ол онойып ла тузаланат. Калганчы јылдарда кин-капка сӧӧктӧрдиҥ таҥмаларын тагып турган учуралдар база ас эмес. Је бир јаан јашту ӧрӧкӧнниҥ темдектегениле, таҥманы алтай улус азырап јаткан малына тургузатан. Кобы-ӧзӧктӧрдӧ кӧп тоолу мал јӱргенде, кажы ла оток сӧӧк айынча бӧлӱнип, бойлорыныҥ мал-ажын таҥмазыла таныйтан. Айдарда, балдар мал эмес, оны таҥмала темдектеерге јарабас.
База бир јаан ајару эткедий сурак — кин-каптыҥ ичине нени салары. Јуулгандардыҥ бир болуп чыгара айткан шӱӱлтелериле — эҥ ле озо кин-капка арба-буудай салылат. Ак-јарыктыҥ алдында бала аштап-суузап јӱрбезин, јаантайын курсак-тамакту јӱрзин деп алкаганы. Кыс баланыҥ кин-кабына јӱзӱн ӧҥдӱ учуктар, таналар, артыш салар. Эки колы ус болзын, кӧктӧнип јӱрзин дегени. Уул баланыҥ кин-кабына ок-тары салар — аҥдап-куштап азыранып јӱрзин деп. Артыш (арчын) јаантайын баланы коруп, аластап јӱрер, јолы ачык, ажулары јабыс, кечӱлери тайыс болзын, уур-кӱчтер тууралай ӧтсин деп алкаганы.
Кӧп јылдардыҥ туркунына алтай албатыныҥ чӱм-јаҥдары аайынча шиҥжӱлик иштер ӧткӱрген, 30 јылдаҥ ажыра ӱредӱчи болуп иштеген Зинаида Таныевна Атарова јуулгандарга ла балдарга солун јартамал эрмек-куучын айтты. Зинаида Таныевна алтай литературада кин керегинде айдылганын мынайда чокумдайт:
«Јер киндиктӱ баатыр деп бистиҥ литературада нениҥ учун айдылат? Ол кандый баатыр болгон? Кӧп тоолу сурактарга каруу табарга, мен 1982 јылда ыраак Кош-Агаш аймакка барып, анда јаткан эл-јонноҥ уккам. Туулардый јарынду, кӱчтӱ, балтырлары бырчыт, оборы да јаан, таларкак дегени. Јер киндиктӱ деп оҥдомолдо — албатызы, јери, Алтайы, Тӧрӧли учун тартыжар, тынын да кысканбай берер баатыр. Амыр-энчӱни корулап јӱрер, салымы чыккан-ӧскӧн јериле тудуш кижи. Эмезе ада-энезин, билезин коруп јӱрер эр.
Кай чӧрчӧктӧристе андый баатырлар керегинде кӧп айдылат. Киндиги јок, туйук бӱткен баатыр деп база бир литературалык чӱмдемелде айдылган. Бу кандый кижи? Андый болуп турган ба? Соојыҥдарда айдылганыла, баатыр тууны ӧрӧ кӧдӱрип, бир јердеҥ ӧскӧ јерге тургузып салат. Сартакпай баатыр сууны сабарыныҥ бажыла субактап, јолын ачкан. Ол кӱчтӱ баатырлар кин јок болгон дежер. Бис уур нени-нени кӧдӱргенде, «кини тайкылган», ол эмезе «кини кыймыктаган» дежедис. Ол баатырларда андый учуралдар болбогон. Алтай бичиктерди кычырып, балдар оҥдобос учуралдарды бис, јаан јаштулар, јартап айдып турар керек. Балдар оны оҥдоп, билип јӱрер.
Эјебистиҥ айтканы балдарга учурлалып, олорды кӧндӱре сурактарла бойына тартып, солун јетирӱлерди темдектерле кӧргӱзип айтканы јуулгандарга јилбилӱ болды. «Кӧрӱп табыгар» деп ойын ажыра кийип алган чегедегинде јастыра кӧктӧлгӧн учуралдарды бедиредип, тартыжуга да чыгарды.
База бир солун айылчы Кош-Аймактаҥ келген З. Б. Керексибесова болды. Тогус баланыҥ энези балдарыныҥ кин-каптарын экелип, оны кӧктӧӧриниҥ учурыла ӱлешти. Зинаида Борокучуковнаныҥ јартаганыла, кӧктӧп салган кин-каптарды эне кижи јажырып салар. Бойыныҥ чегедегине олорго тӱҥейлеш эдип кӧктӧлип јазалган каптар илип јат. Кандый бир учуралдаҥ бала божоп калза, кин-кабын чегедектеҥ уштып салар. Оныҥ ордына јӱк ле учук илилер. Онойып тууразынаҥ улус билип турар, эне кижиниҥ балдары ончозы эзен јӱргенин. Зинаида Борокучуковна ус кижи. Алтай кеп-кийимдер кӧктӧп, јарангыштар јазаарын сӱӱйт. Кӧрӱш-таныштардыҥ, тӧрӧӧн-туугандардыҥ сураганы аайынча балдарга кин-каптар да кӧктӧйт. Бӱгӱнги ӧйдӧ кин-каптар канайып јарандырылып кӧктӧлип турганын ол бойыныҥ чӱмдеп јазаган иштеринеҥ база кӧргӱсти. Эре-Чуйдыҥ эл-јоны чӱм-јаҥдарды чебер алып јӱрген улус болор. Оны З. Б. Керексибесованыҥ кийген телеҥит кеп-кийими де керелеп кӧргӱзет.
База бир јилбилӱ сурак — чамчалу чыккан баланыҥ чӱм-јаҥы керегинде. Бу аайынча кычыраачыларыс бойлорыныҥ чӱм-јаҥдарыла, јаандарыстаҥ уккандарыла, билериле ӱлежер деп сакыйдыс. Баланыҥ чамчазын кин энези канча јаштуда јандырар? Чамчалу чыккан дегени не? Бу ла оноҥ до ӧскӧ сурактарга каруулар болор деп иженедис.
Бу ок туштажуда јиит келиндер кӧктӧлгӧн, ӱркене јинјилердеҥ (бисердеҥ) јазалган кин-каптарды кӧргӱзип, олорды бӱгӱнги ӧйгӧ келиштире јазаары керегинде бойлорыныҥ шӱӱлтелериле ӱлештилер. Кажы ла ус кӧкчиде бойыныҥ кӧрӱми, сӱрлӱ јазалган эдимдери. Эмдиги ӧйдиҥ балдарын јилбиркедип, кин-каптарды кӧктӧӧргӧ олордыҥ тузаланып турган јинјилериле јарандырып ӱреткенде база бир чӱм-јаҥыс јол алынып, орныгарында алаҥзу јок. Солун ла јилбилӱ тегерик столды белетеп ӧткӱрген аргачы Светлана Михайловна Басаргинага баштап јаткан ижи элбек јол алынып, јаранып ӧссин, кӧп сӱрлӱ туштажулар мынаҥ да ары улалзын, албаты-јонго туза јетирзин деп кӱӱнзейдим.

Хамида Толтокова