Алтайдын Чолмоны

Иш – кижиниҥ ырызы

22.11.2022

Быjыл «Эҥ артык турлу» деп республикан кöрÿ-маргаанда jеҥÿчил болуп бистиҥ jерлештерис Еркиндердиҥ ээлеми чыккан.
Бойыныҥ jолын öйинде чындык талдап алган кижи, байла, ырыс-кежиктÿ. Кÿÿн-санаазы jаантайын jарык, билези де кем jок, ижи-тожы да эрчимдÿ, кöндÿгип-öҥжÿп барып jаткандый. Шак андый улус «иш – кижиниҥ ырызы» деп шÿÿлтеле jöп. «Jадар jериҥ, ижиҥ бар, бала-баркаҥ бар, ончозы эзен-амыр. Кижиге база не керек деер?» – деп айдар. Чындап та, мынызы эҥ ле учурлузы эмес пе?

«Салкын» – Салкындуда

Бир канча öй кайра Чакыр деп jерде турган Еркиндердиҥ jаан ла öҥжÿк турлузына айылдап, бу ок санаа-шÿÿлтеге келдим. Бу иштеҥкей ле тоомjылу биле бойыныҥ jолын öйинде таап, эмди тургуза бала-барказыла öмö-jöмö иштеп, келер öйгö амадуларын тургузып, мал-ажын кÿнÿҥ ле азырап, кабырып, кажаан-чеденин арутап jат. Малчы-койчы улуста «выходной-больничный» бар эмес, jайы-кыжы тÿгенбес иш.
Юрий Салкындаевичтиҥ ле Римма Кимовнаныҥ jуртаганы 36 jыл болды. Эки кысту, ӱч баркалу, тöрööн-тууганду, кожо чыккандарлу. Ого ÿзеери, Юрий Салкындаевич бÿгÿнги кÿнде «энем» деп карузып айткадый энелÿ – Лидия Ивановна ыраак jок Jабаганда эзен-амыр jуртайт. Римма Кимовнаны база эмдиге jетире «балам» деп айдар адазы Ким Попоевич бар. Еркиндер очылар, Моты-Келей алтайдаҥ, Абраимовтор дезе иркит сööктÿ, Кырлыктаҥ.
– Бис бери Jабаганнаҥ келеристе, бу jерде ак jалаҥ болгон. Öлöҥ чабар jерлер ада-энемнеҥ келишкен. Ээлемис эки уйдаҥ башталган – деп, Юрий Салкындаевич куучындайт. – Анайып, 20 jыл кайра бис болчок тура, кажаан-чеден тутканыс. Турага ÿлÿрген айдыҥ 7-чи кÿнинде киргенис санаама кирет. Техниканаҥ бисте ол тушта jÿк ле МТЗ-50 деген трактор болгон. Оны да адабыс бойыныҥ «Жигулизин» садып ийеле, биске алып берген.
Јуртта мал-аш эмеш кöптöй берерде, турлу тöзöӧр деп, 1995 jылда Еркиндер крестьян-фермер ээлем ачкандар. Окылу ады — «Салкын», адазыныҥ адына келиштире. Оноҥ, канча кире öйдöҥ угар болзо, бу jаан öзöктиҥ ады Чакыр, jе шак турлу тöзöлгöн jерди улус азыйда Салкынду дейтен. Саҥ ла башка – Салкынду деп jерде Юрий Салкындаевичтиҥ «Салкын» деп ээлеми…

Билелик ээлем

Бистиҥ бÿгÿнги геройлорыс бой-бойыла оогоштоҥ бери таныш. Бир канча öйгö Абраимовтор ол jуртта jадып иштеген, оныҥ учун Римма ла Юра 5-чи класска jетире Моты-Оозындагы школдо кожо ÿренгендер.
Айылдыҥ ээзи очы сööктÿ Салкындай Айдарович Еркинниҥ ле тоҥжаан сööктÿ Лидия Ивановна Иванованыҥ билезинде чыккан. Келейде jадарда, энези бозу азыраган. Адазы дезе jажына шофёр болгон, комбайнда да иштеген. Ӱч бала чыдаткандар. Эjези, сыйны ла энези Юрий Салкындаевичке эмдиге jетире курчу-куйак болуп jÿрет.
Юра школдо Моты-Оозында, Jабаганда, оныҥ кийнинде автошколдо ÿренген. Черÿде Новосибирскте турган. Бир эмеш öйгö Горно-Алтайскта автоколоннада иштейле, тöрöл jуртына jанып, Jабагандагы овцесовхозто тискинчи-шофёр болуп иштеген. «Озо баштап эски ЗИЛ-де иштегем. Оноҥ jаҥы узун КамАЗ-ка отургам, солярка тарткам. 90-чы jылдарда дизтопливоло кызалаҥ öй болгон. Солярканы экелип ле салзаҥ, ойто ло рейске чыгар керек – Юрий Салкындаевич айдат. – Балдарыс ол тушта оогош, мен jаантайын айылда jок. Римма эжиме ле кöп иш jедишкен болор».
Бÿгÿнге jетире алган кайралдарды кöрзöбис, Юрий Салкындаевич олордыҥ кöп jанын тискинчи болуп бÿдÿрген jедимдÿ ижи учун алган. Тискинчи болоры, ого ÿзеери Jабагандый jаан совхозто кош тартар jаан машинада иштеери сÿрекей кÿч ле каруулу. Jе андый да болзо, ишмекчи ууламjызын чек туура – jурт ээлемдööн бурыганы бир де jастыра эмес ошкош. Не дезе, алтай улус азыйдаҥ бери ак малынаҥ тудунган. Таҥынаҥ ээлем ачканы jолду керек болуп калганын бÿгÿнги кÿн керелеп jат. Араайынаҥ, бир эмештеҥ, айдаҥ айга, jылдаҥ jылга ээлем jаанап, öҥжип калды.
«Öмöлÿ иш öчпöс» деп калыгыста тегиндÿ айдылбаган ине. Юрий Салкындаевичке ле Римма Кимовнага jаан болужын ла jöмöлтöзин jуук улузы jетирген. «Бис анчада ла jаан алкыш-быйанысты ада-энебис Лидия (Эртеш) Ивановнага ла Салкындай Айдаровичке айдып турубыс. Онойдо ок кӱч ӧйлӧрдӧ эш-нöкöримниҥ таай эјези Раиса Ильинична Иванова, кожо чыккан эјези Маргарита Салкындаевна ла јестези Вячеслав Васильевич Тижиндер, турлуда кожо иштеген таайлары Владимир ле Борис Ивановтор jöмöжип jÿргендер. Турлуда јаҥы тураны, айылды ла ангар-складты аҥылу бойыныҥ эп-аргазыла туткан ла чыныктаган улус – мениҥ карындаштарым Абраимов Кирим ле Абраимов Койон – деп, Римма Кимовна аҥылап темдектейт. – База бир айдарга сананганым: бу турлу ла ээлем мындый болгоны јаҥыс ла бис экӱниҥ ижис эмес, ол кӧп улустыҥ болужыла, јӧмӧлтӧзиле бӱткен. Ончозына алкыш-быйаныс jетсин!»
Крестьян-фермер ээлем jаанап баштаарда, ÿзеери техника ла тудумдар керек боло берген. «2006 jылда бис Россельхозбанктыҥ jурт ээлемдерге берип турган кредидине киргенис – деп, Юрий Салкындаевич эске алынат. – Чындап, ол тушта каладагы банкта кредит бöлÿкте аймактыҥ эмдиги jааны Р.В. Кокушев иштеген. Ончо jартамалдарды берип, каруулу керекте ол эрчимдӱ турушкан деп айдар керек. 500 муҥ салковой акчага бис пресс-подборщик, ГВВ-6 деп тырмууш, косилка, погрузчик, кöлöсöлöр алган эдибис. Jуртээлемчилерге ол кредиттер jакшынак эп-арга болгон».
«Чындап та, биске колго-бутка турарга jöмöлтöзин ол öйдö орооныста крестьян ээлемдерге эдилип турган jаан аjару-болуш jетирген деп айдар керек. Нениҥ учун дезе ол jылдарда Россияда jурт ээлемдерге болужар кöп тоолу ÿлекер-проекттер болгон: ол ло адылу кредиттердиҥ бир канча процент-ÿлӱзин jандырары, субсидиялар берери, аренда-лизингке техника аларына акча-манат ла о.ö. – деп, Римма Кимовна база темдектейт. – Олорды аларга некелтелер кату болгон, jе бис керектӱ документтерди јакшы ла чын белетеп, отчётторын öйинде табыштырып, кöргÿзÿлерди чокум кӧргӱскенис.
Каруулу заёмщиктер болуп, техника алганыс, тудум иштер бÿдÿргенис. 10 jылдыҥ туркунына кредиттерди бир де буспай тöлöгöнис. Кан-Оозында «Россельхозбанк» ижин орныктырган болзо, аймагыста колго-бутка јаҥы туруп jаткан кöп тоолу крестьян ээлемдердиҥ ижине jарамыкту болор эди».
Јирме jылга jуук каруулу иштеп, аймак кеминде Еркиндердиҥ ээлеми быжу дейтен ээлемдердиҥ тоозына кирет. Мал-ажы да ток-тойу, кажаан-чедени чынык, бек, документ-чаазын да аайынча ончо jакшы. Ээлем кöп кайралдарла кайралдаткан. Ол тоодо, 2013 jылда ӧткӧн иштиҥ маргаанында туружып, jеҥÿ алган. Jурт ээлем аайынча ороон кеминде министерствоноҥ до, республикан министерствоноҥ до Быйанду самара болгон.
Еркиндер бажынаҥ ла ала кой-уй туткан. Эмди тургуза казах укту уйларды герофорд укка солып jат. Олор быjылгы кышка белен. Кӧпјылдык ӧзӧр öлöҥ уйан бÿткен, оныҥ учун ÿзеери азырал садып аларга келишкен.
Кышты ла jакшы, амыр-энчӱ чыгатан болзобыс!

Эрке-jылузын сыйлаган эпши

Римма Кимовна кöп jылдардыҥ туркунына Jабагандагы СПК-да экономист-бухгалтер болуп иштеген. Каруулу ижи учун база кöп кайралдар алган ченемелдӱ специалист. Jе элдеҥ озо ол – эш-нöкöриниҥ, балдарыныҥ эҥ jуук, эҥ кару, эҥ jалакай кижизи, аш-курсагын jайып, айылчыларын уткып-чайладып турар, эрке-jылузын кысканбай сыйлаар, колы арбынду келин. Ого ÿзеери Римма Кимовна сÿрекей ус ла jарашты сÿÿр, не-немени кееркедип белетеер эпши.
Биле јаҥы турага былтыр кирген, jе оноҥ до озо канча jылдарга jаткан болчок туразын, чадырын, оны айландыра jерди Римма Кимовна келиштире тузаланып, маала ажын ла јӱзӱн-башка чечектерин отургыскан. Аҥылу jерде бала-барка ойноор, эҥирлер сайын, кезикте де болзо, тап этире отурып, аjыктанып ийер беседка турат. Ыраак jокто jаан ла бийик теплица, 3-4 jылга арбынду тÿжÿмин берип jат. Тудумдар ортодо тротуарларга плитка jайылган, чечектер башка-башка композициялар эдип отургызылган, ого ÿзеери кöзнöктöрдö камык чечек. Грядкалар база кöп, башка бöлÿкте jазалган. Ончо öзÿм бойыныҥ jеринде.
«Мында кышкыда соок болот, jайы-кыжы салкындак, ыжыктап чедендеп ийзе, кöлöткöлÿ болот, jе тӱҥей ле маала ажын ла чечектерди отургызып ла jадым. Анчада ла чечектер сÿÿндирет. Турецкий гвоздика, лихнис, эригерон ло оноҥ до öскöлöри соокко алдырышпай, jакшынак öзöт» – деп, Римма Кимовна куучындайт.
Öлöҥ-чöпкö, öзÿмдерге jилбÿзи бу эпшиге, байла, ада-энези Ким Попоевичтеҥ ле Зоя Урматовнадаҥ тÿшкен. Адазы Кырлыктагы совхозто агроном, энези учётчик болгон. Ким Попоевич чычраналу сад Кырлыкта отургыскан. Оны јазап кичееген болзо, тÿжÿмин эмди де берер болбайсын.
Абраимовтор 7 бала азыраган. Римма Кимовна – эҥ ле jааны. Областной национальный школды божодып, Барнаулдагы jурт ээлем институтта экономист-бухгалтердиҥ ÿредÿзин алган. Jажына совхозто экономист-бухгалтер болуп, беш jыл кайра амыралтага чыккан. Оноҥ ло бери кöндÿре турлуда jадып баштаган. Турултазы – эптÿ, jараш, чыт ла эткен јурт. Ого ÿзеери кече-башкÿн окылу кеминде «Эҥ артык турлу» деп кöрÿ-конкурста jеҥип, кÿндÿлÿ атла адатты. Кӱндӱлӱ ат-јолдыҥ кийнинде — јозок, тем алгадый билениҥ ӧмӧ-јӧмӧ, нак ла турумкай ижи.

Айару Тохтонова
Автордыҥ фотоjуруктары