Алтайдын Чолмоны

Профилактикалык иштердиҥ тузазы

22.11.2022

Кӱчӱрген айдыҥ 17-чи кӱнинде Эл Курултайдыҥ председатели А. Кохоев баштап ӧткӱрген Башкаруныҥ чазы ӧтти. Анда кӧрӱлген сурактар: эр кемине јетпеген балдар ортодо бойына кол салынбазы јанынаҥ профилактикалык иштер ле тергееде јӧӧжӧлӧрдиҥ кадастровый баазын тургузары, ол тоодо кичӱ ле орто бизнесте.

Баштапкы сурак аайынча видеоконференц колбула АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Д. Култуева элбеде эрмек-куучын айтты. «Ӧдӱп јаткан јылда тергее ичинде эр кемине јетпеген балдар бойына кол салынып божогон ӱч учурал болгон. Калада эки ле Улаган аймакта бир учурал. База јети учуралда балдар бойлорына кол саларга ченешкен, је башка-башка айалгалардаҥ улам сананган санаазына једерге келишпеген. Бу тоодо калада – тӧрт, Кош-Агаш, Шабалин ле Улаган аймактарда – бирдеҥ. Калганчы беш јылдыҥ туркунына болгон мындый чочыдулу тоолорды кӧргӧндӧ, бистиҥ тергееде ачымчылу учуралдардыҥ тоозы астап јат. Мындый коркымчылу учуралдарды болдыртпазы аайынча профилактикалык иштер јаантайын ӧткӱрилет. Ол ӱч бӧлӱктеҥ турат: диагностикалык ла профилактикалык иштер, ада-энелерле иш ӧткӱрери ле методикалык болуш јетирери.
2017 јылдаҥ ала тергеениҥ ончо школдорында диагностикалык иш эки бӧлӱкле ӧдӧт. Сыгын айда школдордо ло орто ӱредӱлӱ заведениелерде ончо ӱренчиктер ле ӱренеечилер ортодо диагностикалык иштер башталат. Оныҥ уч-турултазы кӧрӱлип, јаҥар айда экинчи бӧлӱк иштер ӧткӱрилет. Мында «серемјилӱ» балдарла куучындар ӧткӱрилип, олордыҥ кылык-јаҥдары јаантайын ајаруда тудулат. Ӱчинчи бӧлӱк кандык айда 9-11 класстардыҥ ӱренчиктери ортодо ӧдӧт. Бу учуралда ОГЭ ле ЕГЭ ченелтелерге белетениш, санааркаш балдардыҥ кылык-јаҥына база каршулу салтарын јетирип турганын ундыбас керек.
Кажы ла «серемјилӱ» деген баланыҥ кылык-јаҥы шиҥделип, таҥынаҥ бичик-карта тургузылат. Тереҥжиде шиҥдеер ишти ӧдӱп јаткан јылдыҥ кандык айында Новосибирсктеги ӱредӱчилер белетеер университет ле тергеедеги психолого-медико-социальный ӱйдежӱниҥ тӧс јери ӧткӱрген. Олор Кош-Агаш, Оҥдой, Кан-Оозы, Улаган ла Кӧксуу-Оозы аймактарда болуп, 15-17 јаштулар ортодо текши 700 баланы шиҥдеген. Оныҥ турултазы аайынча методикалык болуш јетирер бичимелдер белетелген. 21 баланыҥ кылык-јаҥында кол салынгадый айалга болоры табылган. Бу балдарла профилактикалык иштер ӧткӱрилет. «Серемјилӱ» кылык-јаҥду балдардыҥ колго алып јӱрер телефондоры шиҥделет. Соцсетьтерде кемдерле бичижип турганы, кандый ууламјылу видеолор кӧрӱп турганы база ајаруга алылат».
Јӱрӱмниҥ уур-кӱч айалгаларына алдырткан балдарга Шабалин, Оҥдой, Кан-Оозы ла Кош-Агаш аймактарда «Јажыл кыптар» тӧзӧлип ачылары темдектелет. Кыптарда эр кемине јетпеген балдар психологиялык болуш алып, реабилитация ӧдӧр аргалу болор. Анайда ок калада, Оҥдой, Кан-Оозы ла Кош-Агаш аймактарда оогош балдарлу ӱй улустыҥ туралары база тӧзӧлип ачылары темдектелет. Ӱй кижиге, балдарга кол кӧдӱрип турган учуралдар ас эмес. Мындый айалгада кайда барар? Кемге айдынар? Ачуны канай базар? Мындый учуралдарда ӱй улустыҥ туралары олорго аргаданатан јерлер болор.
Тергее ичинде билелерде, школдордо болуп турган оҥдошпосторло иштеер 125 тӧс јер ачылган. Калганчы эки јылдыҥ туркунына тӧс јерлерге 112 угузу бичик келген. Олорло иштер ӧткӱрилип, айалгалар шиҥделип, болуш јетирилген. Бу тӧс јерлердиҥ иштеринде 31 ада-эне ӧмӧ-јӧмӧ иштегенин темдектеер керек. Интернетте јӱрген ойындарга ада-энелер база ајару эдип турар учурлу. Мынаҥ озо «Кӧк кит» деп ойын болгон болзо, тургуза ӧйдӧ интернетте балдар «Кызыл слон» деп ойын ойногылайт. Ойын 10 иштеҥ туруп јат, калганчызы «бойыҥа кол салын» деп јакару. Айдарда, балдардыҥ алып јӱрген телефондорын ада-энелер јаантайын кӧрӱп, интернетте кандый сайттарга кирип турганын билери јаан учурлу болгонын ундыбайлыктар.
Биледе айалгадаҥ балдардыҥ кылык-јаҥы база кӧрӱнет. Јаан улус ортодо чугаандар јаантайын чыгып турганда, балдар ајару јок, бойлорыныҥ сурактарыла таҥынаҥ артадылар. Балдарла јаантайын эрмек-куучын ӧткӱрип, олор неле јилбиркеп турганын сурап, најылажып јӱрген нӧкӧрлӧрин билип јӱрери кажы ла ада-энениҥ кыйалтазы јок бӱдӱретен молјузы.
Кӧп сурактарды депутаттар С. Тимошенский, А. Зар-гумаров, А. Тулебаев, С. Кухтуеков, Д. Софронов, А. Казанцева, М. Федькин бердилер. Анайда ок АР-дагы балдардыҥ тап-эриктери аайынча чыгартулу кижизи Н. Манзырова, АР-дыҥ ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ, су-кадыкты корыыры аайынча ла иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеер министерстволорыныҥ ишчилери сурактарга каруулар бердилер.

***

Экинчи суракла АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министри Вячеслав Тупикин ле АР-дыҥ кадастровый баалар тургузар тӧс јериниҥ јааны И. Безрученков јартамалду куучын айттылар. «2022 јылда ороон ичинде ончо бар јерлерге кадастровый баалар тургузар иш ӧдӱп јат. Бистиҥ тергееде ЕГРН-да турган ончо јерлерге кадастровый баалар тургузар иш учына јеткен. Текши айдар болзо, 187 173 јерге. Тургузылган кадастровый баалар 2023 јылдыҥ чаган айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала ајаруга алылар» – деп, министр В. Тупикин айтты. Кадастровый баалар ол тоодо мал-аш одорго јӱрер, ӧлӧҥ кезип белетеер, эл-јон јадып турган, сууларды одоштой, аҥылу корулу јерлерге тургузылган.

Хамида ТАДИНА