Алтайдын Чолмоны

Чӧрчӧккӧ кирген јерлер

29.11.2022

Республикабыстыҥ улузыныҥ солундарла ӱлежип, куучын-эрмек ӧткӱрген чаттарыныҥ бирӱзинде јуукта тӧрӧл јеристиҥ аттары, нениҥ учун мынайда адалганы, кезик јерлердиҥ аттары ӧй ӧткӧниле канайда кубулып турганы керегинде солун куучын ӧткӧн.

Јерлердиҥ аттарын чын бичиири, бу ишти кем ле канайда эдери јанынаҥ эрмек-куучын башталганы «Алтайдыҥ Чолмонында» база удай берген. Бу сурактарды кычыраачыларыс улайын кӧдӱрет.
Бисле одоштой јаткан тергеелерде бу јанынаҥ солун ченемел бар эмтир. Онойдо, кезик јурттардыҥ аттарын албатыда јаҥжыкканы аайынча бичиир ле адаар јаан ишти Тыва Республиканыҥ башкарузы 2018 јылда баштаганын Сибирьдиҥ солундары јетирет. Ол аайынча 2019 јылдыҥ учында Улуг-Хемский кожуунныҥ (муниципал аймактыҥ) јериндеги Кӧк-Чыраанский сумон (јурт јеезе) азыйгы адын орныктырып, Арыг-Бажы сумон деп адалган.
Јербойыныҥ эл-јоныныҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ тӱӱкилик аттарын јандырары јанынаҥ баштаҥкайын республиканыҥ башкарузы јӧмӧгӧн, бу ишти ӧткӱрер керектерди Тываныҥ юстиция министерствозы бойына алынган. Кандый бир јердиҥ адын кубултар ба эмезе эмдигизин артырар ба – эл-јонныҥ сход-јуундарында ла јербойыныҥ хуралдарында шӱӱжилип, тӱп-шӱӱлте јӧптӧлип турган болтыр.
Јондыктыҥ ла јаҥныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱрген мындый ижиниҥ турулталарыла быјыл кичӱ изӱ айда тергеениҥ јасакчы јаҥы – Ӱстиги Хурал – «Тыва Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ статузы керегинде « республикан јасакка (03. 06. 2022 №824-ЗРТ) јурттардыҥ адында «-ский» деген кожултаны јоголторы керегинде кубулта эткен. Тургуза ӧйдӧ хуралдардыҥ јаандары бойлорыныҥ уставтарына кубулталар эдер ишти тӱгезип јат ла келер јылдаҥ ала ончо јурт јеезелер азыйдагы таныш аттарына бурылар.
Бу кубулталар јербойыныҥ эл-јонына юридический кандый да качалаҥын јетирбес: јериниҥ эмезе туразыныҥ документтери, јаткан јерин темдектегени «автомат кеминде» тӱзедилер деп айдылат.
Географиялык аттарды (тайга-таштыҥ, кобы-јиктиҥ, суулардыҥ ла кӧлдӧрдиҥ ле о. ӧ.), јурттардыҥ тӱӱкилик эмезе албатыда элбеде јарлу аттарын јандырар баштаҥкайды Тывада кажы ла кижи эдер аргалу эмтир, баштаҥкай јӱрӱмде бӱтсин деп, оны јерлештери ле бу јерде озодоҥ бери јаткан улус јӧмӧӧри јаан учурлу.
Калык-јоныстыҥ тӱӱкизиле колбулу, соојын-куучындарга кирген јерлердиҥ аттары керегинде куучындар «Алтайдыҥ Чолмонында» јаантайын јарлалатан. «Тӧрӧл јеристиҥ аттары» деген рубриканы быјыл оогош кычыраачыларыстыҥ «Башпарак» бӱги баштап ийди. Келер јылда ол улалып, јиит те, јаан да јаштулар солун бичимелдерин ийерине иженедис.
Бӱгӱн дезе Улаган аймакта чыккан-ӧскӧн, Ада-Тӧрӧл учун јууда турушкан, кийнинде кӧп јылдарга газедисте иштеген Гавриил Долматович КАЛКИННИҤ «Чӧрчӧккӧ кирген јерлер» деген бичимелин јарлайдыс. «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте ол 1972 јылда јарлалган. Ӧрӧ адалган чат-куучында бу јерлердиҥ бирӱзи керегинде куучын база ӧткӧн.

Светлана Кыдыева

Кеjеелÿ-Кöл
Улаганныҥ ла Акташтыҥ ортозында Ажу деген артылаш ÿзÿктÿ jаан тайга туруп jат. Ол тайганы туура jердиҥ улузы Улаганныҥ боочызы дежет, jе jербойыныҥ албатызы Ажу ла деп адап jат. Бу Ажуныҥ бойында Кеjеелÿ-Кöл деп jаан эмес тегерик кӧл бар. Анда чараандар jаскыда ÿркенезин салып jат. Кÿскери дезе одороктор болуп чыдап алала, чек ле кöлöткö ошкош карара jылгылап, кöлдöҥ чыккан сууны тӧмöн, тереҥ суулар jаар ууланат. Jе керек анда эмес, ол кöлдиҥ адында. Оны нениҥ учун Кеjеелÿ-Кöл деп адаган?
Озогыда Ажуныҥ ары jанында Эскин-Чабар деген jерде кöбöк сööктÿ бир телеҥит кижи jуртаган. Ол кижиниҥ ÿйи jада каларда, сок jаҥыс кыс балазын чыдадып, ары-бери кöчпöй дӧ, анда ла jаткан дежет. Jе jылдар öдÿп, кыс балазы чыдап келген кийнинде, ол кызычакты сöстöп, Чибит jурттаҥ кижи келип jÿрген. Эрмек-куучынныҥ аайынаҥ, адазы, азыраган jаҥыс кызычагын айрып апарарга jатканын сезип, «ак-jарыктаҥ астыкпаганчам, азыраган баламды бербезим» деген.
Кызычак Ажуныҥ бажына койлоп jÿреле, алтай уулла jолугып, эки бойын сÿÿшкен, эрмек-куучыны келишкен. Jе jаҥыс ла буудак — адазы. Аймакарган адазын таштап, туура jонго канайып барар, ак-санаазы келишкен уулга барбай, айылына канчазын отурар… Элге барар jÿрÿмин сананып, эки кöстиҥ jажыла jунунатан, энези jогына база кородоп, ээн jерге базып jÿретен…
«…Сары кырдыҥ бажында
Салкын ойнойт угадым,
Сагыжым jеткен уулчакка
Саракай jурап ойнойдым.
Jыл туркунына сакыйла,
Jылу сöсти укпадым,
Jыламашка jурайла,
Jылдыс кöзин тоолойдым» — деп, кородоп кожоҥдойтон. Оноҥ бир кÿн кызычак айылына jанбаган. Ол ло айас jылыйып калган.
Ак башту адазы ал-санаага бастырган, ары-бери элчи ийерде, «андый ла кижи кöрбöдис» дешкен. Ак-малын да кöрöр, алкы бойына да болужар кижи jок карган öрöкöн jаҥыскан шыралап jадып божоп калган.
Эки jыл öткöн кийнинде Ажудагы тегерик кöлдиҥ ÿстинде бир кеjее кайкалап jÿргени табылган. Ол кеjеени jылыйган кызычактыҥ кеjеези деп таныгандар. Нениҥ учун дезе ол кызычактыҥ кеjеезинде саракай jураган jыламаштар бар болгон.
Jаш кызычактыҥ jараш jÿрÿми ÿзÿлип калган, jе jон-албаты оныҥ изÿ сÿÿштÿ jÿрÿмин ÿргÿлjиге ундылбазын деп, бу тегерик кöлди Кеjеелÿ-Кöл деп адап салган дежет.

Кан-Jаламан
Чуйдыҥ трагын öрö барып jатсагар, Ийин jурттыҥ бу jанында Jаан ла Кичинек-Jаламан деп jерлер öдöригер. Бу jерлерди нениҥ учун анайда адаган?
— Озодоҥ озодо, мениҥ jаанам бала jÿрер тужунда, бу jерге Чуй ичинеҥ телеҥит улус келип jуртаган деген — деп, бир карган ӱй кижи меге куучындаган. Ол öрöкöнниҥ ады-jолын бичип алзам кайдат…
Ачаналу jылдарда албаты-jон аш-курсакту jерлер бедреп, ары-бери кактыгыжып кöчÿп туратан болуптыр. Анайып, Чуй jеринеҥ бир канча биле улус кöчÿп келеле, эмдиги Jаламан деген öзöктöрдиҥ ичине токтогон. Олор аш салып билбес, азыраганы ла jаҥыс мал болгон. Ӧзöктиҥ ичинде öлöҥ бӱтпеген, кааҥ jыл болгон. Тайгада дезе jаан кар jааган. Одоры jок jерге туруп, ас-мас малы кырылып калган, улус дезе оорудаҥ ла ачанадаҥ öлгÿлеп турган.
Jеткерлÿ jаман jердеҥ качып барбаганча болбос деп, олордыҥ jааны арткан-калган албатызын баштап алып, ойто ло телкем чöлдöрлÿ телеҥит Чуй jери jаар jÿре бергендер. Jе jаман jердеҥ баргылап jада, Jаан-Jаламанныҥ оозына кызыл кыйра буулап салган. Бистиҥ алтай да, телеҥит те албаты кызыл кыйра буулабайтан. Је бу мындый кыйраны дезе кан тöгÿлген, камык улус кырылган, jеткерлÿ jаман jер деп, öрö-тöмöн öткöн улус кöрÿп, билип турзын деп буулаган.
Кызыл кыйрадаҥ улам бу jер Кан-Jаламан деп адалган. Оныҥ кийнинде, бу jуукта, Jаан ла Кичинек Jаламандар деп адалып келген дежет.

Мӧӧн
Улаган аймактыҥ тöс jурты Акташ эмес — Мööн. Акташ деп бис ол jуртты рудниктиҥ адыла адап jадыс. Мööн деп jурт (ишмекчи поселок) ол jердиҥ бойыныҥ адыла адалган.
Озогы чактарда Чуйдыҥ суузы ол Мööн деген актыҥ эдегиле, эмдиги Чибиттиҥ суузыныҥ ордыла агып барган дежет. Оноҥ бир катап jер силкинерде, Кара-Кыр деген бийик туу jемирилеле, Чуйдыҥ суузын томыра бӧктӧп ийген. (Ол јерде эмди Чуйдыҥ эҥ баштапкы электростанциязы тудулып jат). Суу дезе бу jаан буунтыга чыдап болбой салала, Кара-Кырдыҥ кийин jаныла jыра jип, бойына jаҥы jол таап алган. Эски jолы дезе мööн ошкош бир учы туйук öзöк болуп артып калган. Оныҥ учун бу jерде jаткан албаты эмдиги jаан jурт турган jерди Мööн деп адап салган. Оноҥ улам бу jурттыҥ да ады Мööн болуп калды. Орустап, Мёны дежет.

«АЧ», 29 07.1971