Алтайдын Чолмоны

Энезиниҥ jолыла барган кыстар

29.11.2022

Кан-Чарас ичинде «Талан» деген магазин-ателье бар. Бу магазинди кажы ла кижи билер. Мында јаантайын очередь, улус кӧп болот. Мени магазин нениҥ учун «Талан» деп адалганы јилбиркетти. Оныҥ учурын јартап аларга садучы Светлана Мартыновна Кульдинала јууктада таныштым.

Светлананыҥ чыккан-öскöн кичинек тöрöли — тайгалардыҥ колтыгында турган Мöндÿр-Соккон деп су-алтай jурт. Адазы тодош сööктÿ Мартын Быдынович, энези кыпчак сööктÿ Тадай Тузачиновна. Олордыҥ јаан билезинде тöрт уул ла тöрт кыс – Женя, Максим, Миша, Аҥчыш, Дуся, Света, Наташа ла Надя.
Билези jаан улустыҥ балдары иштеҥкей болор, ада-энези балдарын чыдадып, олордыҥ ÿредÿзине, ичкери jÿретен jÿрÿмине jаан аjару эдетен. Адазы ус ла аҥчы кижи болгон. Аҥдап барганда, уулдарын ээчидип алатан, айлына куру jангылабайтан. Адазыныҥ jолын jолдоп, уулдары ончозы аҥчы.
Светлананыҥ энезиниҥ энези, jаан энези, кöкчи эпши болгон. Кызын öдÿк-тон кöктööрине, тере уужаарына ÿреткен. Азыйда ÿй улус кыстарын бу ишке ÿредетен. Кажы ла кыс кижиге баратан учурлу. Айылду болгон кийнинде балдарына, эш-бараанына кийимди бойы кӧктööр. Эр кижи аҥдап jÿрер, билени азыраар, кийиндирер керек. Озогы jÿрÿм ондый болгон. Оноҥ совет öйи келерде, албатыныҥ jÿрÿми оҥдоло берген. Улус ишке кирип, иштегилеп, акча алып, балдарын кийиндирип, азырана берген. Jе ондый да болзо, балдарды кийиндирерге садуда кöп не-неме табылбайтан. Оныҥ учун энелерге кöп иштенерге келишкен.
Светлана Мартыновна биледе ÿчинчи бала болгон. Кызычагыныҥ адын энези Света деп акушер кыстыҥ адыла адаган. Ол jиит эмчини Светаныҥ энези эптÿ кöрÿп, байла, бу эмчи кыс чылап, балазын jараш ак халат кийип, улуска болушсын деп сананган болор.
Балдары оогош тушта ада-энези Кайсын деп кичинек jурт jаар кöчкöн. Олор койчылар болуп иштеген. Койчылардыҥ кÿч ижи балдардыҥ болужы jогынаҥ öтпöйтöн. «Кайсын jурттыҥ jаражы, ондо öзÿп турган jодролорыныҥ ак чечектери, амтамду jыды эмдиге jетире кöзиме кöрÿнет» – деп, Светлана Мартыновна куучындады.
Кöп балдарлу улуска болуш болзын деп, Светаны энезиниҥ эjези Баина Вера Кыпчаковна Кырлыктööн экелеле, ÿредип чыдаткан. Эjезиниҥ балдары чыдагылап, иштегилей берген тужы. Вера Кыпчаковна, алтай ады Ӱркене, ак-чек иштеген, ижине каруулу, jурт ичинде тоомjылу улустыҥ тоозында болгон. Кезик öйдö оорып та калза, албаданып, ижине баратан. Jозокту, jедимдÿ ижи учун иштеп турган jеринеҥ башкараачылар кöп баалу сыйларла, санаторийлерге путевкаларла кайралдаган. Эҥирлер сайын чаазындарын столдыҥ ÿстине салала чотонотон, чоттыҥ «тырс-тырс» эткен табыжын Света jакшызынып угуп jадала, уйуктап калар. Магазин барганда, Вера Кыпчаковнаныҥ садыжып турганын jилбиркеп кöрöтöн. Эjезинеҥ улус болуш (акча) сурап туратанын Света кöрÿп туратан. Эjезиниҥ айлына jадып, «jааназам, эjем чилеп садучы болорым, улуска болужарым» – деп, кичинек кыс сананып алган.
Вера Кыпчаковна сыйныныҥ билезин Кайсыннаҥ Кырлык jурт jаар кöчÿрген. «Адам-энем кöчкÿлеп келерде, мен ойто айлыма jÿре бергем. Мениҥ ордыма эjемле Надя сыйным jадып барган. Сыйнымды эjем кöп ишке таскаткан. Мениҥ айлымдööн кÿÿнзеп барганымныҥ шылтагы – энемниҥ кайырчагында кöп jараш бöстöр лö кöктöнöтöн машинка болгон – деп, Светлана кÿлÿмзиренет. — Энем ÿй улуска öдÿк-тон кöктöгöндö, эпшилер ого jараш бöстöр сыйлайтан. Ӧрöкöн ондо кандый бöстöр барын бойы да билбейтен. Мен сурак jогынаҥ бöстöрдöҥ араай алала, бойыма jараш чамчадаҥ кöктöп алатам. Школды божодорымда, энем «кöктöнöтöн ÿредÿге барба, белиҥ jаантайын талар, кöзиҥ оорыыр. Јеҥил ÿредÿге барып ÿрен, балам» деп јакыган».
Анайып, Светлана Барнаулда культпросветучилищеде ÿренген, кöктöнöрин сÿÿйтен кыс прокатка машинка алала, jараш, сÿрлÿ кийимди бойына кöктöп, ÿÿрелерин кайкадатан. Ӱредÿ тÿгенерде, выпускной эҥир болордо, кожо ÿренген ӱӱрелерине jараш платьелер кöктöгöн. Кыстар Светаныҥ jараш платьелерине сӱреен сÿÿнип, быйанын jетиргендер.
Бу ÿредÿни божодоло, иштеерге кÿÿнзебеген. Бойлу быткомбинатка иштеп барган, ондо улус jайалталу кысты кöрöлö, закройщиктиҥ ÿредÿзине ийген. Света улуска драп бöстöҥ тондор кöктöп баштаган, албаты ортодо тоомjызы jаанай берген.
Светлана Кульдин Валентин Валентиновичле jурт тöзöп, балдар чыдадып, мал-аш азырап, jуртай берген. Бойы алдынаҥ магазиндÿ болуп, ателье ачып, кийим кöктööри, садыжары – Светлана Мартыновнаныҥ эҥ бийик амадузы баштапкы jерде болгон.
Jаражай кызы Инна Шабалин аймакта айылду-jуртту, балдарлу. Бойы алдынаҥ ИП тöзöгöн, магазиндÿ. Магазинниҥ ады — «Иннара». Тÿрк тилдеҥ «Золотая монета» деп кöчÿрилет. Кызы школды божодордо, Светлана: «Кöкчиниҥ jолыла барба, балам, ол уур, кÿч иш, jеҥил ÿредÿге бар» — деп сураган. Инна ГАГУ-ныҥ экономист-бухгалтер ÿредÿзин божодоло, иштебеген, алган ӱредӱзи база jарабаган. Кызы энезиниҥ jолыла магазин ачып, иштей берген. Шторалар кöктöйт, тойлордо ло белкенчектерде, байрамдарда jараш кееркемелдер (оформление) эдет. Улус ол эткен кееркемелдерге сÿÿнип, быйанын jетирет.
Эмди кöрöр болзо, Светлана Тадай энезиниҥ кöкчи jолын jолдогон, энези — бойыныҥ энезиниҥ. Кызы Инна энезиниҥ jолын jолдоп, jараш кийим кöктöп, кееркемелдер эдип, улус сÿÿндирет. Бу сÿрекей jакшы колбу ÿйедеҥ ÿйеге улалат. Энелердиҥ берген энчизин, jайалтазын кыстары улалтып турганы недеҥ де баалу эмей.
Светлана Мартыновна билезиле эки кат магазин тудуп алган. Магазин-ательезиниҥ ады «Талан» — тÿрк тилдеҥ кöчÿрзе, салымныҥ ырысту jедимдери. «Кыймыктанган кижи кыр ажар, баскан кижи бок базар деп айткан эрмек бар. Анайдарда, кöп кыймыктанар керек, иштенер керек, ол тушта амадаган амадууҥа, jедимдериҥе jедериҥ» – деп, Светлана Мартыновна айдат. Jаҥы ачкан магазинниҥ öзÿми, ачык jолы, jедимдери оныҥ адынаҥ камаанду деп јартады.
Коркышту тыму – ковид оору öйинде Светлана организацияларга маска, эмчиликке эмчилердиҥ кийетен кийимин кöктöп, јаан болужын jетирген.
Айылдаш jаткан аймактардыҥ эпшилери алтай кеп-кийимдерди ого улай ла кöктöдöт. Чага байрам, эмезе öскö дö алтай байрамдар алдында jараш бöстöрди эпшилер тÿрген садып алгылайт. Той-jыргал öткÿрип јаткан биле jииттердиҥ кеп-кийимин кандый бöстӧҥ кöктöзö jакшы деп Светлана Мартыновнанаҥ јӧп-сӱме сурагылайт. Бу тушта ол бичип алган бичимелин ачып, кандый гороскопко келижип турганын jартайт. Мениҥ укканым мындый болды: «Келинниҥ гороскобы «Балык» болордо, сеге сууныҥ öҥиндий бöс jараар, платьениҥ эдегин элбек этсе, jараш болор». Платье кöктöдöргö барзаҥ, сениҥ кöзиҥе кандый öҥ келижерин jартайт.
Кульдиндер ӱч уулду: јааны Алмат таҥынаҥ аргачы, Айас – военкомныҥ ордынчызы, Азат бойы алдынаҥ мал-ажын кичеейт. Келди Аруна кийим кöктöйтöн ИП-лу, келди Настя собесте иштейт, бош öйдö кайын энезине болужат. Кийим кöктöп турала, грант алган, ол акчага швейный машинкалар садып алган… Светлана Мартыновна ла Валентин Валентинович балдарына болужып jÿргилейт.
Светлана Мартыновна 2014 jылдаҥ ала «Женщины Алтая – Алтайдыҥ эпшилери» јондык биригÿниҥ эрчимдӱ турчызы. Бистиҥ «Чедирген» öмöлигис мобилизованный солдаттарга курлар кöктöгöн. Светлана Мартыновна болуш болзын деп, садудагы кийистеҥ, кур кыптайтан бöсти ле оноҥ дö öскö материалды спонсор болуп берген. 2020 jылдыҥ тулаан айыныҥ 16-чы кÿнинде «Алтайдыҥ Эпшилери» деген биригÿниҥ турчызына эҥ бийик кайрал – «Дочери Отчизны» деп медаль табыштырылган.
Куучыныстыҥ учында садучы Светлананыҥ айтканы: «Садуда иштеген кижи клиенттерди тöгÿндебес керек. Ижиҥди ак санаала, ак-чек этсеҥ, керектӱ öйдö килемjи эдип турзаҥ, ол тушта jолыҥ ачык болор. Кудайыс бисти кöрÿп jат, бистиҥ jÿрÿмис Кудайыстаҥ камаанду».
Кеберкек бÿдÿмдÿ, jалакай, улуска буурзак, килеҥкей Светлана Мартыновнаны Энениҥ байрамыла бастыра эпшилердиҥ адынаҥ уткуйдым. Бойына, бала-барказына, jуук тöрööндöрине су-кадык, ырыс, сÿÿнчи, jаантайын ачык jол, тайыс кечÿ кÿÿнзейдим. Алтайаардаҥ курчулу jÿрÿгер, курчу-куйагар бек болзын. Амадаган амадуларарга jедип туругар, азыраган бала-баркагар слерди сÿÿндирип, баалап, тöрööндöрöр тооп jÿрзин. Ырыс, сÿÿнчи айлыгардаҥ айрылбазын. Öрö турган Кудайыс билегерди кичееп турзын.

Галина Кестелева,
Jабаган jурттаҥ