Алтайдын Чолмоны

Јаҥы аудиобичикте – бичиичилердиҥ чӱмдемелдери

29.11.2022

Горно-Алтайск каланыҥ 7-чи таҥмалу школында тоолу кӱндер кайра 7-чи класстардыҥ алтай литературазы аайынча јаҥы чыккан аудиобичиктиҥ (1-кы бӧлӱгиниҥ) таныштырузы 7-чи класста ӧтти.

Алтай Республиканыҥ культура, ӱредӱ ле билим министерстволоры мынаҥ озо јылдарда ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрип јаткан ӱлекериле 5-чи, 6-чы класстардыҥ алтай литературазы аайынча аудиобичиктерди белетеп чыгарган эди. Тузалу ла керектӱ иш тергее кеминде кӧнӱ ӧдӧт. Бичиичилердиҥ аудиобичиктерге кирген чӱмдемелдерин Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ актерлоры кычырып тургандары база јакшы јаҥжыгу болуп улалат. Эл театрдыҥ чӱмдемел бӧлӱгиниҥ јааны Айсура Карымова бичиичилердиҥ чӱмдемелдерин кыракы талдап, аудиобичикке кийдирет.
Јаҥы чыккан аудиобичикке кирген Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Алтай» деген чӱмдемелин РФ-тыҥ нерелӱ артисти Александр Майманов, С. С. Суразаковтыҥ «Кӧҥдӧй мылтык» деп куучынын актер Ашин Торломоев, Л. В. Кокышевтиҥ «Дикарка» деп чӱмдемелин АР-дыҥ нерелӱ артисти Анна Товарова кычырат. Б. У. Укачинниҥ «Тӧрӧлим», «Тайганыҥ јаҥы» деп чӱмдемелдерин АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Качкынак Багыров, Тимур Кыдыков ӱнделтет. Л. В. Кокышевтиҥ «Культуразы јок немелер», «Эски гардеробтыҥ ичинде» деп адалган чӱмдемелдерин актер Айдар Унатов ӱнделтти. РФ-тыҥ нерелӱ артисти Ногон Шумаров бу ӱлекерде туружып, бичиичи Јыбаш Каинчинниҥ «Кайчы» деген чӱмдемелин кычырды.
Быјылгы чыккан аудиобичиктиҥ 2-чи бӧлӱги 2023 јылда чыгар ла бого бичиичилер Б. У. Укачинниҥ «Ӧлтӱрген болзом тороны», И. В. Шодоевтиҥ «Качук» деген чӱмдемелдери кирер. Чӱмдемелдер кемиле јаан, айдарда, ӱнделтетен актерлор бу чӱмдемелдерле јыл туркунына иштеер.
Бичиичилердиҥ јаҥы чыккан аудиобичикке кийдирилген чӱмдемел-дери тергеениҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ сайтыныҥ «Ада-энелерге» деген бӧлӱгинде болор, оноор кирерге јарамыкту арга бар. Ада-энелер де, балдар да, бир сӧслӧ, јилбиркеген ончо улус тузаланарга јараар.
Балдарла ӧткӧн таныштыру-урокто јаан ӱлекердиҥ туружаачылары, РФ-тыҥ нерелӱ артисти Ногон Шумаров, актер Айдар Унатов, звукорежиссер Эрелдей Бештинов, композитор Азулай Тадинов, Айсура Карымова ла алтай тилдиҥ ӱредӱчилери туруштылар.
Ӱренчиктер Н. Шумаровтыҥ, А. Унатовтыҥ ӱнделткен чӱмдемелдериниҥ ӱзӱктерин уктылар. Балдарга Ногон Сергеевич чӱмдемелди эске ӱренери, кычырары јанынаҥ бойыныҥ куучын-эрмегинде аҥылап айтты: «Качан сеге берилген рольды эске ӱренип аларга, бойыҥ кинолента, видеолента эдип, озо бойыҥа (ӱзӱктерле-эпизодторло) јурап јадыҥ. Оныҥ кийнинде ол ончозы сениҥ бажыҥда артып калар. Темдектезе, бӱгӱн ле мен оорып калдым ба, је спектакль дезе эртен болор. Кайда барарыҥ, нени эдериҥ? Сеге тӱниле ол кай чӧрчӧкти эмезе ӧскӧ дӧ текстти эске ӱренип, ойноп берер керек. Бу ла бис гастрольго јӱрӱп, кем-кем оройтып эмезе оорып калза, олордыҥ ордына бир ле тӱнге отурала, ол кижиниҥ ролин ӱренип аладыс. Мында сениҥ ӱредӱчилериниҥ ижиниҥ турултазы кӧрӱлет. Олордыҥ сеге берген таскамалы, ӱредӱзи –сениҥ кӧксиҥде. Ол ӱредӱ оноҥ ары кӧндӱгет, ченемел болуп барат».
Актер Айдар Унатов база бу ӱлекердиҥ учурын аҥылап темдектеди. Бу аудиобичиктер канча-канча ӱйелерге керектӱ болор. Алтай литератураныҥ чӱмдемелдери аайынча мындый аудиобичиктер 11 класска јетире чыгарылар. «Слер кайда да јӱрзер, бойыгарга јараган чӱмдемелди телефонорго (флешкала) таштап, араайынаҥ, табылу угуп отурарар. Мен бойым кандый бир куучынды эмезе ӱлгерди, кай чӧрчӧкти уккамда, кӧзимниҥ алдында јуралган јуруктарды кӧрӧдим. Јуруктар бой-бойын солып ла јат, мен дезе угуп ла јадым. Тилерди ле билип, кычырып, алтай ойноткыларла да ойноп, ӱренип алзар, ончозы бойорго болор» – деп, Айдар Николаевич балдарга баштанып айтты.
Ол онойдо ок ӱренчиктерди эл театрда ӧдӱп турган тургузуларга келип турзын деп кычырды.
Алтайдыҥ јайалталу актерлоры спектакльдарда ойноп, ӱзеери мындый ӱлекерлерде туружып јатканы сӱрекей тузалу иш. Балдар, ада-энелер байа актерлордыҥ сценадагы куучын-эрмегин, оныҥ аайын, учурын, кӱӱзин ајарулу угуп, онойдо куучындаарга, таскаарга, ӱренерге керектӱ бичик. Сӧсти чын, чокум ла јарт айдып, ӱниле, тыныжыла иштеери –јаан ла каруулу иш…
Композитор Азулай Тадинов бойыныҥ куучынында кажы ла бичиичиниҥ чӱмдемелин кӱӱле кееркедери јанынаҥ айтты. Кӱӱ чӱмдеечи чӱмдемелле ајарулу иштеп, оныҥ аҥылузын, учурын, бойыныҥ ајарузына алат. Чӱмдемелге кӱӱни келиштирерге, онойдо ок угуп јаткан кижиге, оныҥ ич-телекейине, кӧксине кошсын деп иштеерге јилбилӱ ле каруулу. Кӱӱни, куучынды уккан ла кийнинде кӧскӧ јуруктар, јурамалдар тизилип баратаны сӱрекей керектӱ.
Композитор балдарга бийик технологияныҥ аргалары учы-кыйузы јок болгонын база аҥылап айтты. Библиотекага барып, керектӱ бичикти алып кычырары бир керек. Је качан керектӱ чӱмдемелди аудиобичиктеҥ чӱрче ле телефонго чачып, јол-јорыкта да јӱрзе, кычыратаны база бир эптӱ арга деп айтты.
Балдар кӧрӱ-маргаандарга туружарга белетенгенде, бу мындый аудиобичикле тузаланганы јакшы…
Тергееде ӧзӱп јаткан јиит ӱйеге тилин билип, билгирин бийиктедерге, калыктар ортодо јылыйбазын деген амадула ӧткӱрилип јаткан иштиҥ учуры айдары јок јаан…
Каланыҥ 7-чи таҥмалу школында ӧткӧн таныштыру-урокты алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Марина Алексеевна Бибиева ӧткӱрди. Ченемелдӱ ӱредӱчиниҥ ӱренчиктери солун улусла, аудиобичикле таныжып, тузалу куучын-эрмек уктылар.

Клара ПИЯНТИНОВА