Алтайдын Чолмоны

Пазырык ӧйиниҥ эпшизи

29.11.2022

Ар-бӱткен кижиликти эки тӧзӧлгӧдӧҥ тӧзӧгӧн: эр кижидеҥ ле эпши кижидеҥ. Эр кижи – азыраачы, коручы, ээ, билениҥ јааны, башкараачы. Эпши кижи –эне, от-очоктыҥ коручызы, айыл-јурттыҥ јылузын тӧзӧӧчизи, јаш балдардыҥ таскадаачызы, эр кижиниҥ эш-нӧкӧри. Эпши кижи –јебреннеҥ ле бери ук-тӧстиҥ, албатыныҥ, кижиликтиҥ энези болуп јат. Мынайда бастыра албатыларда чактаҥ чакка улалып келген.

Билимде текши тӧзӧлгӧлӱ тӱп-шӱӱлте база бар, ол јебрен-античный авторлордыҥ, темдектезе, Геродоттыҥ, Ктесийдиҥ, Стратонныҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де шӱӱлтелерине тӧзӧлгӧлӧнӧт. Ол тӱп-шӱӱлтеле болзо, јебрен албатыларда эпши кижи эр кижиле бастыра јанынаҥ тӱҥей болгон: скифтерде, сарматтарда, сактарда, массачеттерде ле культура аайынча јаҥжыгуларыла олорго јуукташ јебрен албатыларда, ол тоодо Туулу Алтайдыҥ пазырык культуразыныҥ албатыларында. Ол культура бистиҥ эрадаҥ озо VI-III чактардыҥ ортозы кирезинде бӱгӱнги Алтай Республиканыҥ, Алтай крайдыҥ ла Кӱнчыгыш Монголияныҥ кезик јериндеги тереҥжиде шиҥделген ле кеми бийик культура болуп јат. Ол јерлердеги албатылар јарымдай кӧчкӱн јадын-јӱрӱмдӱ болгон, мал ӧскӱрген, аҥдаган, узанган, эптӱ јерлерде – јер ижиле колбулу јӱрген. Јадын-јӱрӱминиҥ айалгазы башка-башка болгон ло 3-4 бӧлӱкке бӧлӱнген: ук-сӧӧктиҥ башкараачызынаҥ ала тегин албаты-јонго јетире. Пазырыктыҥ культуразын В. В. Радлов, С. И. Руденко, М. П. Грязнов, С. В. Киселев, В. Д. Кубарев, А. С. Суразаков, П. И. Шульга ла ӧскӧ дӧ археологтор тереҥжиде шиҥдегендер. Ол шиҥжӱ иштер корумдарды шиҥдеери ажыра ӧткӧн. Анайда ок јебрен јурттардыҥ кезигинде казынты иштер ӧткӱрилип те калган болзо, јебрен ӧйдӧ кайа-таштарда јураган јуруктар, байлу, мӱргӱӱл ӧдӧтӧн јерлер ле ӧскӧ дӧ объекттер ажыра кӧпти билип алар арга бар.

Ак-јарыктаҥ јӱре берген улустыҥ мӧҥкӱлерин тӧрт толыкту тереҥ оролордо јуугандар, сӧӧктӧрди агаш камераларга салган – бӱркектӱ срубтарда, каа-јаада дезе таш кайырчактарда. Кижини бажын кӱнчыгыштӧӧн ууландыра, оҥ јанына јатыргызып салатан. Ол сӧӧксалгыштардаҥ кийимниҥ арткан-калганы, јарангыштар, тудунар-кабынар не-немелер, јуучыл јепселдер, аттыҥ јепсели, јериниҥ кыртыжы эрибес корумдардаҥ бӱткӱл кеп-кийим, органический материалдардаҥ белетелген ӧскӧ дӧ эдимдер табылган. Кезикте культовый да јӧӧжӧ туштайт. Межиктиҥ бажы јанына божогон кижиге аш-курсак салылатан болуптыр. Срубтыҥ тӱндӱк стенезиниҥ ары јанына минип јӱрер бирдеҥ јирме экиге јетире аттар ӱйген-ээрлериле кожо салылган (Катандуда). Сӧӧксалгыштыҥ ӱстине таш корум эдилетен, кезикте ле ол јердеҥ эмезе таштаҥ ла јердеҥ белетелетен. «Каандык» јаан корумдардыҥ диаметри 50-60 метрге, бийиги 4-5 метрге једетен, тегин улустыҥ сӧӧксалгыштарыныҥ корумдары кичинек болгон. Корумдар бир чийӱле, ээчий-деечий тургузылатан, олордыҥ тоозы ондор тоолу болотон. Андый корумдарды билелик эмезе ук-сӧӧктиҥ сӧӧксалгыжы деп темдектейдилер.

Ӱй улустыҥ сӧӧксалгыштарыныҥ (шиҥделген ле јарлалган) 53,4 проценти јаҥыстаҥ, 46,6 проценти эжер ле бир канчадаҥ болгон. Эки муҥнаҥ ажыра јыл кайра јуулган сӧӧксалгыштар керегинде чокум неме айдатаны кӱч керек. Је андый да болзо, билимчилердиҥ кӧбизи скиф ӧйинде эпши кижиниҥ учуры эр кижинийинеҥ бир де јабыс болбогон, ӱй кижи айыл-јурт тӧзӧп, ук-сӧӧктиҥ текши керектеринде эрчимдӱ турушкан, недеҥ де соҥдобогон деп темдектейт. Онызын ӱй улустыҥ сӧӧксалгыштарыныҥ корумдарыла колбулу айалга керелейт: ӱй улуска таҥынаҥ корумдар база тургузылган, эр улустыйында чылап, сӧӧксалгыштарда аттардыҥ сӧӧктӧри, тудунар-кабынар не-немелер табылган. Јериниҥ кыртыжы эрибес јерлердеги «каандык» јаан корумдарда јуулган ӱй улустыҥ сӧӧксалгыштары јанынаҥ билимчилерде бирлик шӱӱлте јок. Кезик билимчилердиҥ шӱӱлтезиле, ол ӱй улус ӧскӧ ук-сӧӧктӧрдӧҥ амыр-энчӱ јадарын ла тӧрӧӧнзишкенин керелеп алылган наложницалар эмезе оогош ӱйлер болгон. Кезик билимчилер бу јанынаҥ Геродоттыҥ айтканыла башкарынат: Кара талайды јакалай јаткан скифтер ук-сӧӧктиҥ башкараачызыныҥ сӧӧгиле кожо наложницалардыҥ бирӱзиниҥ сӧӧгин, оны тумалап ӧлтӱреле, јууйтан. Је сӧӧксалгыштарды быжулап шиҥдегени кӧргӱзет: олор кулдар эмес, башкараачылардыҥ ӱйлери болгон болгодый. Онызын ол ӱй улустыҥ сӧӧктӧри башка межикке салылганы, кийим-тудумы баалу-чуулу болгоны, «колдорынаҥ уур-кӱч иш этпегени билдирилгени» керелейт (С. И. Руденко).

Ӱкектеги Ак-Алаха-I деген сӧӧксалгыштагы пазырык ӧйиниҥ эпши кижизиниҥ сӧӧксалгыжынаҥ јуучыл јепсел, атту јуучыл болгонын керелеген кийис бӧрӱк, јарандыра јазалган кур табылганы кайкамчылу табынты болгон (Н. В. Полосьмак). Мыныла колбой античный авторлордыҥ айтканыла, эпши-јуучылдар эр улусла кожо јуу-согуштарда теҥ-тай турушкан болуптыр. Ол ло Геродот эпши савроматтар керегинде јетирет: эр улусла кожо ло онойдо ок олор јогынаҥ аҥдап ла јуулажып баргылайт, бу ӧйдӧ ӧгӧӧндӧри чылап кийинет. Ктесияныҥ јетиргениле, ортоазиялык сактар ла мидяндар ортодо канду јуу-согуш узак ӧйдиҥ туркунына ӧткӧн. Ол ӧйдӧ сактардыҥ башчызы Зарина – јуучыл, недеҥ де јалтанбас, сактардыҥ ӱй улузын бастыра јанынаҥ артыктап турган эпши болгон. Бу албатыныҥ эпшилери јалтанбазыла јарлу, јуу-чактарла колбулу јеткерлерде ӧгӧӧндӧрине болужып туратан. Соҥында, качан сактардыҥ башчызы Аморгты перстердиҥ кааны Кир олјолоордо, оныҥ ӱйи Спаретра эр улустаҥ ла ӱй улустаҥ турган черӱ јууйла, Кирдиҥ черӱзин оодо соккон. Геродоттыҥ јетиргениле, массачеттердиҥ черӱзиниҥ бажында массачеттердиҥ божоп калган кааныныҥ ӱйи Томирис турган.

Пазырык ӧйиниҥ эпшилери эр улустаҥ бир де уйан болбогонын, тап-эриктери олордыйына тӱҥдеш болгонын арга-чагы орто кеминде ӱй улустыҥ сӧӧксалгыштары база керелейт. Эр улустыҥ ла ӱй улустыҥ сӧӧксалгыштарыныҥ аҥылузы – олордыҥ кажызыныҥ ла јанында ак-јарыкта јӱрерде тудунган-кабынган, тузаланган не-немелери салылганы. Эпшилердиҥ сӧӧксалгыштарыныҥ кеми олордыҥ јажынаҥ камаанду болгоны солун, јартап айтса, јиит эпшилердийи јажы јаандардыйынаҥ оогош. Орто ло јаан јашту эпшилердиҥ сӧӧксалгыштарында салылган аттардыҥ, кӱскӱлердиҥ, јарангыштардыҥ тоозы кӧп болгон. Јиит ле карып калган эпшилердиҥ јаҥыскандыра туштап турган сӧӧксалгыштарында аттар болбогон. Карып калган ӱй улустыҥ сӧӧксалгыштары аш-курсак јанынаҥ јӱдек болгон: эттеҥ белетеген курсак чек салылбайтан, онызын тындулардыҥ сӧӧктӧри туштабаганы керелейт. Јӱк ле той балкаштаҥ ла агаштаҥ белетеген айак-казанга суйук курсак салып турганы јарталган. Јуучыл јепселдер јаҥыс ла јиит ле орто јашту ӱй улустыҥ сӧӧксалгыштарынаҥ табылган. Текши алза, пазырык культураныҥ ӧйиниҥ ӱй улузыныҥ сӧӧксалгыштарында јуучыл јепселдер ас туштайт – 7,8 ле процентинде.
Ак-Алаха-I деген сӧӧксалгышта ӱй кижиниҥ сӧӧгинеҥ толо јуучыл јепсел табылганы сӱрекей солун, онызы бу эпши јуучыл керектерде турушканын керелейт. Ойто ло Заринаны, Томиристи ле ады-јолы тӱӱкиге кирген ӧскӧ дӧ эпшилерди эске алып ийели. Бистиҥ Туулу Алтайда табылган јуучыл эпшиниҥ ады-јолы биске јарт эмес болуп артып калды. Је јебрен јуучыл, аҥчы ла тӧрӧлиниҥ – Алтайдыҥ коручызы болгон эпшиниҥ сӱр-кебери кайчы А. Г. Калкин айткан «Очы-Бала» деген алтай чӧрчӧктӧ тегин кӧргӱзилбеген.

…Эскирер айдыҥ ӱч јаҥыда
Эбирип Очы-Бала јанды,
Јерин кӧстӧп јелип јадат,
Јолын алып јортуп јадат.
Тарлан-коо кожоҥына
Таш бажынаҥ чечектер ӧзӧт,
Элен-коо кожоҥыла
Эмил агаш бӱрин јайат.
Балалу куштар балазын таштап,
Баатыр кысты ӱдеп учат.
Ончо аҥдар одорын таштап,
Очы-Баланы ээчий угат.
Очы-Јеерен оныҥ ады
Кылган ӧлӧҥ кыйа баспайт,
Бӱдӱн ӧлӧҥ бӱрте баспайт…
Теҥериге јӧлӧнип алган,
Телекейле биригип калган,
Кӧк агаштаҥ бӱр јайылткан,
Кӧк алтайга бӱр томулткан
Јети тӱҥей кӧк тайгага
Једе конуп келбей кайтты.
Јер-алтайын ајыктап турза,
Јебре-бајырт черӱ болтыр,
Ак малын айдап алтыр,
Албатызын курчап койтыр…

Очы-Јеерен ол эрјине
Коо тайгадаҥ кӧрӱнип келди.
Туу кеберлӱ турган атты
Турган черӱ кӧрӱп ийди.
Очы-Бала — ойгор кызым
Теҥери тӱбин тозуп чыкты.
Атту-чуулу баатыр кысты
Ак-Јалаа ајыктап турды.
Кийген кийим-топчызына
Кижи кӧзи бӧктӧлип турат.
Баатыр кыстыҥ ол кебинеҥ
Бастыра черӱ айап турат.
Ажар кара тайга баштаҥ
Атту-чуулу Очы-Балам
Эбирип ойто јанып јада,
Экинчиде айдып турды:
— Кыйгы салып јуу келген бе,
Кандый мындый черӱ? — деди. —
Кылыш тудуп чак тӱшкен бе,
Кезебес кандый таҥма? — деди.

Алаатып эмеш турала,
Ак-Јалаа удура айтты:
— Эреени јок тартыжарга
Экинчи катап мен мында!
Очы-Јеерен омок адыҥ
Ойто катап кулун болор,
Очы-Бала баатыр бойыҥ
Олјолодып, кул болорыҥ!..
Ӧчкӧн одым кӱйген! — деди,
Ӧлгӧн бойым тирилгем! — деди.
— Ӧч аларга мен келдим.
Ӧчӧжип, јууда ӧлӧдиҥ бе,
Ӧӧн јоктоҥ бу олјого
Ӧскӱс бойыҥ киредиҥ бе?!
Оос кырынаҥ Очы-Балам
Ойто ло катап каткырып ийди:
— Амадуум бар — аларым,
Акыр, тартыш кӧрӧлик — дийт.
— Бар кӱчимле мен тудайын,
База ла тартыш кӧрӧлик — дийт.
— Кӧп адыжып, мерген болбос,
Слер аткар, мен атпайын,
Кӧп айдыжып, чечен болбос,
Слер айткар, мен угайын…

Алтан тӱмен ол черӱлер
Алып кысты курчай алды.
Айан тӱмен кӧп баатырлар
Адын јыгар эбин шӱӱшти.
Оос кырынаҥ Очы-Бала
Ойто ло катап кӱлӱмји јайды.
Ӱлдӱлеп чапкан ол јеринеҥ
Ӱзӱлип јерге эди тӱшпейт.
Саадак тийген ол јеринеҥ
Салактап эмди каны тамбайт.
Тӧмӧн ӧдӱп Очы-Бала
Тӧртӧн муҥнаҥ кезе берди,
Ары ӧдӱп Очы-Бала
Алтан муҥнаҥ бӱрте берди.
Ала койгон ол алыптар
Аҥдангылап арттар ажат.
Кӱчӱркеп туткан ол кӱлӱктер
Кӱлӱлӱдий кӱкпес барат.
Кӧрӧр-угар ол болбоды —
Кӧп черӱлер эм јалмалат.
Айдар-тудар арга чыкты —
Ар черӱлер астап јадат…
(«Алтай Баатырлар» IX том. 1977)

«Жрицалар», ӱй улустыҥ сӧӧксалгыштарынаҥ «жреческий» атрибут-немелер табылганы јанынаҥ билимчилер ортодо бирлик шӱӱлте јок: таш алтарьлар, аҥылу кӱскӱ-кӱзӱҥӱлер, бӧрӱктер, чачы канайда таралганы, париктер, кӱӱлик ойноткылар (Пазырыктагы арфа) ла ӧскӧ дӧ не-немелер аайынча. Жрицаларды јууган корумдардыҥ турганы да аҥылу. Бай эпшилерди – ук-тӧстиҥ, сӧӧктӧрдиҥ јаандарыныҥ тӧрӧӧндӧрин (энези, ӱйи, тул арткан ӱй кижи) билелик сӧӧксалгыштарда (темдектезе, Пазырыкта, Башадарда, Туйактуда) јууган болзо, Ӱкектиҥ каан кызын Ак-Алаха деген сууныҥ јанындагы јалаҥныҥ ӧзӧгинде јуугандар. Байла, бу кижи «Ӱкекте кыштап туратан пазырык билелердиҥ ле сӧӧктӧрдиҥ кижизи болгон» (В. Н. Полосьмак). Оны тыт агаштаҥ белетеген ле келтей јандары тере эдимдерле-аппликацияларла кееркедилген межикте јууган. Межик бӱркӱлӱ, оны межикке тӧрт јес кадула јаба кадап салган. Межикти тереҥ ороныҥ тӱбинде тургузылган тыт агаштаҥ белетелген склептиҥ ичинде тургузыптыр. Сӧӧк мимуцированный, бальзамированный, оны јастыкту кийис тӧжӧккӧ уйуктап јаткан эдип салып койгон. Билимчилердиҥ шӱӱлтезиле, мынайда јарлу, тоомјылу улусты јууп јат. Колдорында тындулардыҥ сӱрлерин кӧргӱскен татуировка бар. Сӧӧкти ӱстинеҥ алуныҥ терелеринеҥ белетеген, јука алтынла ӧзӱмдердиҥ кулја-бӱдӱмдерин кӧргӱскен аппликацияларла кееркедилген јуурканла јаап салган. Оныҥ кийим-тудумы ӱрелбеген. Јараш, баалу-чуулу торко чамчазы ол ӧйдӧ Китайла колбу болгонын керелейт. Узун, ак-кызыл ӧҥдӱ тӱктеҥ эткен јикпезин тӱктеҥ иирген, учында кӧп тоолу чачактарлу курла курчап салган. Тӧҥмӧгин бӧктӧп турган кийис узун чулуктардыҥ ӱстиги кырлары кызыл аппликацияла јарандырылган. Бӧрӱги – бӱткӱл чӱмдемел јазал: парик, алтын фольгалу агаш јарангыштар, бӧрӱктиҥ тӧбӧзинде агаш каркаска кийдирилген бӧстӧҥ лӧ кийистеҥ јазалган узун јазал-темдек.

Бӧрӱк кижиниҥ бажында куштыҥ јаан јуҥы чылап араайынаҥ јайканып, кушкаштардыҥ алтынла кӧктӧлгӧн кичинек сӱрлериле мызылдап, скиф ӧйиниҥ албатыларыныҥ космогонический телекейиниҥ тӧс сӱр-кеберин – телекейлик агашты керелейт. Бу бӧрӱк – культовый иран бӧрӱктиҥ эҥ јебрен бӱдӱмдериниҥ бирӱзи. Ол ӱй кижиниҥ – культтыҥ кижизиниҥ аҥылу јонјӱрӱмдик учурын, статузын кӧргӱзет. Мындый прическа пазырык бӱдӱмдӱ прическалардыҥ элбеде таркадылгандардыҥ бирӱзи, агаш ла темир јарангыштар пазырык ӧйиниҥ тегин эпшилериниҥ сӧӧксалгыштарында кӧп туштаган. Ол сӧӧксалгыштардыҥ аҥылузы –кижиниҥ бажыныҥ сӧӧгиниҥ (черептиҥ) алдында кара темдек болгоны. Улустыҥ сӧӧктӧри јери эрип калатан јерлерде јуулып туратан учун париктерди белетееринде тузаланып турган кӧмӱрдеҥ белетеген кара чейинти јоголып калатан болуптыр.

Бичимелдиҥ авторы XX чактыҥ 80-чи јылдарында оройпазырык ӧйдиҥ Майма јурттыҥ јанындагы сӧӧксалгыжын казарда турушкан. Мында андый бӧрӱкке тӱҥдеш бӧрӱктиҥ арткан-калганы табылган деп бичиген. Ол бӧрӱк темир каркаска кийдирилген кийистӱ болгоны јарталган. Јууп салган кижи база чӱмдӱ ритуальный учурлу прическалу болгон. Темир каркастыҥ бӱдӱми прическа ла бӧрӱк ортодо јуук колбу болгон деген шӱӱлте эдер арга берет. Каркастыҥ бир айры-стержени бӧрӱктиҥ ортозынаҥ оныҥ алды јаар (козырек) горизонтально ӧткӱрилген, ого алтындап салган кӱлер јалбак неме бириктирип салган – јаан толгош мӱӱстерлӱ ӱч кучаныҥ сӱрин кӧргӱзип салган. Экинчи стержени козыректыҥ ӱстиги јанындӧӧн вертикально тургузылган, агаштаҥ белетелген ле јука алтынла бӱркеген рифленый јазалла кееркедилген. Бӧрӱктиҥ тӧс бӧлӱги конусный колпак бӱдӱмдӱ, чыткыды јаны эмеш тегерик. Ӱстинде дезе органический эмес ак веществодоҥ (гипс, той балкаш, кальцит) белетеген јымыртка бӱдӱмдӱ неме тургузылган.
Је эмди Ӱкектеги жрицаныҥ сӧӧксалгыжы керегинде база такып куучын ӧткӱрип ийели. Корумнаҥ оныҥ улус тийбеген солун не-немелери табылган: агашка јапшырган мӧҥӱн кӱскӱ, агаштаҥ, мӱӱстеҥ ле той балкаштаҥ белетеген айак-казан, агаштаҥ канатту ирбистердиҥ, аҥдардыҥ, куштардыҥ сӱрлерин кӧргӱскен эдимдер, кореандрдыҥ ӱрендерин салган таш айачактар ла ӧскӧ дӧ не-немелер. Јӱк ле кулактарындагы сыргалар (јукачак тегелигештер) алтын болгон. Бастыра агаш эдимдер јалтырап турзын деп јука алтынла бӱркелген. Ӱй кижиниҥ сӧӧгиле кожо салылган алты аттыҥ ээр-ӱйгендериниҥ агаш јарангыштары сӱрекей јараш болгон.

Бис В. Д. Кубаревле, Д. В. Черемисинле кожо Чамал аймакта Орто Кадынныҥ јанында Бике-I деген сӧӧксалгыштагы 4-чи, 5-чи, 6-чы корумдарда ӧткӱрген шиҥжӱ ижис сӱрекей јилбилӱ болгон. 4-чи ле 6-чы корумдардыҥ ӱстиги јаны таштарла тегерийте салылган, 5-чи корумныҥ тӱштӱк ле тӱндӱк јандарына јуукташтыра. 4-чи ле 6-чы корумдардыҥ тӱбинде агаш срубтар болгон, је анда улустыҥ сӧӧктӧри болбогон. Археологияда андый сӧӧксалгыштарды кенотафтар деп адайт. Андый да болзо, эки корумда бой-бойына тӱҥдеш керамический айак-казан, кӱлер бычактар, јалбак немелер, јаба кӧктӧп салган алтын пластиналар, мойынга кийетен јарангыштар. 5-чи тӧс корумнаҥ дезе ӱй улустыҥ сӧӧктӧри, башка-башка јарангыштар табылган. Ӱч корумнаҥ турган мындый комплекс бир ле ӧйдӧ тӧзӧлгӧн болгодый, ол сӧӧксалгыштыҥ социальный учуры бийик болгонын кӧргӱзет. Кенотафтар – бай ӱй кижини ол телекейде корыйтан ла ӱйдежетен јуучылдардыҥ ады ла болгон сӧӧксалгыжы болуп јат. Кош-Агаш аймакта Јӱстыт деген сууныҥ јанындагы сӧӧксалгыштардаҥ јуучылдардыҥ наадай-манекендери табылган, олор ӱй кижиниҥ сӧӧгиниҥ срубыныҥ ичинде болгон. Мынаҥ кӧргӧндӧ, олор оныҥ ол телекейдеги коручылдары ла ӱйдежеечилери болзын деп белетелген.
Текши алза, пазырык ӧйиниҥ эпшилери јайым, теҥ-тай тап-эриктерлӱ, кемнеҥ де камаанду эмес, эл-јондык ла ээлемдик јадын-јӱрӱмниҥ бастыра бӧлӱктеринде эрчимдӱ турушкан улус болуп јат. Кезиктери дезе албаты ортодо јарлу, бийик јамылу болгоны јарталат.

Сергей КИРЕЕВ,
А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ баш билим ишчизи