Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Адам – Јеҥӱниҥ солдады
06.12.2022
– Мен јеҥӱле јажыт. Ол ло кӱӱк айда чыккам. Оныҥ учун Кан-Јабаганныҥ тӧӧлӧстӧринеҥ јууга барала, јанып келген акаларымды адап, бичимелимди баштап јадым. Олор Сабин Чакабай, Коргин Јыбаш, Тайтаков Арбын, Мунин Јелбер, Токов Шыпый. Таайларым Табыдаков Поопой ло Ајыс, Бетешев Сӱчи. Эмди бу улустаҥ эзен јӱргени јок. Бастыразы јер-энениҥ койнында, кӧк теҥерини јабынган, амыр уйуктап јаткылары. Баш болзын, ӱргӱлјиге амыр болзын.
Мениҥ адам тӧӧлӧс сӧӧктӱ Былый Койдоноров 1922 јылда Јабаганда чыккан. Адам јууга 1941 јылда атанган ла онызын «Эземниҥ бичиги» керелейт. Ол Воронежский фронтто јуулашкан, 498 стрелковый полктыҥ 232 дивизиязында пулеметчик болгон.
1943 јылда тӧжинде «Кызыл Чолмон» ордендӱ, колында уур шыркалу јанып келген. Адам јуу керегинде кӧп куучындабайтан. Јаҥыс ла тракторды танкка тӱҥейлеп, «соогым јайылат» деп айдатан. Мен ол сӧстӧрдиҥ учурын эмди оҥдоп отурым. Ол ло јылда котон-кыпчак сӧӧктӱ Самаева-Тодорова Алтын Јашевнала кожо айыл-јурт тӧзӧгӧн. Энем 2011 јылда 92 јажында амырап калды.
Эмизип салган энейим –
Эки сууныҥ белтири.
Азырап салган адайым –
Алты тууныҥ эдеги…
Јабаганда ол ӧйдӧ 78 таҥмалу јуучыл конный завод болгон. Адам ондо ветеринар болуп иштеген. Ветеринар болорго, ол Горно-Алтайск каланыҥ сельхоз школында ӱренген. Школдо ӱренип турарда, ол скверге агаштар отургысканы керегинде куучындап туратан (эмдиги ӧйдӧ ол Горно-Алтайск каланыҥ тӧс паркы болуп jат). Ол школды адамла кожо Табыдаков Поопой таайы божоткон. Адам ветеринар болуп турала, Кореяныҥ гран-кыйузына јетире мал айдаган ӧй болгон. Оноҥ озо адам ла энем (1944 јыл) Кан-Оозындагы партияныҥ райкомында инструкторлор болуп иштегендер.
1955 јылдаҥ ала энем ле адам койчылар болуп иштегендер. Олор сӱрекей иштеҥкей улус болгон. Адам, ветеринар кижи, койлорын бойы эмдеер, оныҥ угын јарандырар ишке база ла адамныҥ отаразын ченелтеге алар. Английский укту кучалар экелип, койго кожуп турар. Кош-Агаштаҥ «курдючный» деп атту койлор экелип азыраган. Адам ла энем тӱни-тӱжи иштенип ле јадар. Олордыҥ ижи макта болгон, бойлоры тоомјыда јӱрген. Адам 1960 јылда Алтай крайдыҥ депутады болуп, ады-јолы область ичине јарлалган. Ол «Знак Почета» орденле кайралдаткан ла оноҥ до ӧскӧ кайралдары кӧп. Бис адамла оморкоп јӱредис.
Адам јаҥыс ла иштеген эмес, је ол онойдо ок кычырарын, јорыктаарын сӱӱр болгон. Сочиде, Сухумиде, Батумиде ле Цхалтубодо амырап, эмденип јӱрген. Ол тӧп кылыкту, јобош бӱдӱмдӱ, јалакай ла керсӱ, кожоҥчы кижи деп санаабыста артып калган. Сӱӱген кожоҥы Л. В. Кокышевтиҥ сӧстӧрине салылган «Турна» деп кожоҥ:
Коркышту ыраак Алтайга
Комудап не барадыҥ?
Алтайыстыҥ ӱстиле
Айланып не турадыҥ?
Бу кожоҥды ол сӱреен јараш кожоҥдойтон, база бир сӱӱген јаҥары «Сойлон-чай».
Бистиҥ айылда агаш чемоданда бичиктер болгон. Оны бис «адамныҥ библиотеказы» деп туратаныс. Ондо «Алтай баатырлар», «Арина», «Кызыл чечек», «Кеп ле укаа сӧстӧр» лӧ ветеринария јанынаҥ кӧп бичиктер болгон.
Адамныҥ эҥ јуук нӧкӧри Селешев Николай (Јонош) болгон. Олор экӱ јӱрӱмниҥ учына јетире нӧкӧрлӧжип јӱрген. База бирӱзи – Трыхманов Владимир. Ол кижи адамды тооп, јаантайын айылдап келип, кожо кожоҥдоп алала, јана беретен.
«Јӱрӱмимде јаҥыс ла эмчиге ле казан азаачыга мӱргӱӱрим» – деп, адам кокырлайтан. Канду јууны, канча тороны ӧдӱп чыккан кижиниҥ онойдо айдары јолду деп бодойдым.
Ӧрӧкӧнниҥ чачы агарып калган учун баркалары, јеендери адамды «Ак таай» деп байлайтан.
Энем 1941 јылда партияга кирген, партстажы 49 јыл 8 ай. 1940-1941 јылдарда Экинурдыҥ јурт совединде качы болуп иштеген. 1942 јылда Сталин колхозтыҥ малыныҥ заведующийи болгон. 1944 јылда Кан-Оозындагы партияныҥ райкомында инструктор болуп иштеп турала, јаскыда, кыра сӱрер ӧйдӧ, Кырлыкта иш канайда ӧдӱп турганын кӧрӧргӧ келген эмтир. Бу учуралды меге Тодин Тырык бойы куучындаган. Энем келген кӱн Тырыктыҥ ӧдӱгиниҥ таманы тӱже берген. Ол атту кыра сӱрген. Тырык ӧдӱк керегинде энеме айткан. Инструктор кижи узак сананбаган, ого бойыныҥ ӧдӱгин суурып береле, Тырыктыҥ ӧдӱгин кӧктӧгӧн эмтир. Ол керегинде Котлаева Ӧлӧш ӧрӧкӧн база эске алынып турар.
Энем ак-чек санаалу, ару-чек сӱӱр кижи, тили сӱреен чечен, кожоҥчы, шыраҥкай. Оныҥ иштеҥкейин улус кайкайтан. Ол кӧп кайралдарла кайралдаткан. Адам аҥчы кижи болгон. Огы јерге тӱшпес те болзо, бодоп ло аҥ-куш кырбайтан. Алтайын, аҥ-кужын, агын суузын байлап јӱретен.
Бис биледе беш кыс. Бойыс ӱчӱ, оноҥ адамныҥ кожо чыккан јаҥыс сыйныныҥ, Кара эјемниҥ, эки кызы, Аня ла Таня Юкалаевалар. Эҥ јааны мен – Галина Былыевна болорым, сыйындарым Зоя ла Рая. Зоя Јабаганда, ӱч балалу. Рая Кан-Оозында, эки балалу јадат. Адам биске сӱреен кару болгон, ого кӧрӧ, энем калапту кижи. Адам ӧскӱс јеендерин кӧрӱп, бисти «слер ырысту» деп айдатан.
Энемниҥ ле адамныҥ јӱрген јӱрӱми, эткен ижи биске јозок болуп артып калды. Эмди бис, балдары, олордыҥ ады-јолын оморкоп алып јӱредис.
Јеен балазы
Юлия Шымдыева бичип алган
ТОП
Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай
УТВЕРЖДАЮ Приказом и.о. главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» от _____________ № Кудачина Э.В. Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины ТЮГАЙ Объявлен Конкурс на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай. Организатор: редакция республиканской газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» (далее Редакция). К участию приглашаются обучающиеся 4-11 классов общеобразовательных школ Республики
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым
Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар
Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир