Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Јерлештери быйанду јӱрет
06.12.2022
Кош-Агаш аймакта Ортолык јуртта ак кыпчак сӧӧктӱ Владимир Койонбоевич Чугулов (јурукта) деп ак санаалу, килеҥкей ле омок кижи јуртап јат. Оныҥ ӧбӧкӧлӧрин јети эжиктӱ Бай-Сокы деп кижидеҥ таркаган дежер. Койонбой аканыҥ чын ӧбӧкӧзи Мечешов болор учурлу. Адазы дезе Эретеп деп кижи. Олорды совет ӧйдиҥ кемјӱзиле Улу Октябрьдыҥ революциязынаҥ озо бойлорында мал-ашту орто кеминде јаткан улус деп айдарга јараар.
1930-чы јылдарда Мечештиҥ эки уулы, Эретеп ле Эреген, айдуга баргылаган. Эретепте Мыйманбай, Койонбой, Яшыкбай, Очошбой деп балдар болгон. Бир уул ла ӱч кыс. Эки сыйнын ла бир карындажын Мыйманбай эјези азырап алган. Оноҥ улам ол јестези Саксарга Чугуловтыҥ ӧбӧкӧзин алып алган. Эретептиҥ карындажыныҥ балдары дезе Јарымка, Ийнебей ле Тӱреҥ Мечешовтор деп улус болуп калгандар.
Јарымка Мечешов Эре-Чуйда эҥ ле баштапкы скульпторлордыҥ бирӱзи болгон. Ол агаштаҥ башка-башка ойынчыктар эткен. Бир катап, керек дезе, Иосиф Сталинниҥ кӧксине јетире кебин јондоп јазаган. Мен ол эдимди 1956 јылда Горно-Алтайскта краевед музейде кӧргӧм. Ары јанынаҥ јайалталу ус-скульптор болуп бӱткен Јарымка Мечешов 1943 јылда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барган. Ол калапту јуулардыҥ јалаҥында јер јастанып јыгылган. Оныҥ карындажы Тӱреҥ дезе јопондорло болгон јууда божогон.
Койонбой Эретепович Чугулов фронттоҥ шыркалу јанып, «Кызыл Чолмон» колхозто иштеген. Ол Эре-Чуйда атту-чуулу сарлыкчылардыҥ бирӱзи болгон. Јиит кыс Казак Попошевала биригип, јурт тӧзӧгӧн. Олор экӱ он бала азырап чыдаткандар. Биледе алты уул ла тӧрт кыс ӧскӧн. Казактыҥ тӧжине кийнинде герой-энениҥ Быйанду темдеги тагылган. Ол ӧйдӧ областьтыҥ колхозторына бешјылдыктыҥ пландары берилетен. Койонбой бу соцмӧрӧйдӧ јеҥӱчил болуп кӧп катап чыккан. Фронтовик-сарлыкчыны 1970-чи јылдардыҥ ортозында атту-чуулу полководец, Улу Јеҥӱниҥ маршалы Григорий Константинович Жуковтыҥ ордениле кайралдагандар. Койонбой аканыҥ уулдары Олег, Слава, Юра, Володя «Кызыл Чолмон» колхозтыҥ строительдери болуп иштегендер. Олордыҥ бастыразы Совет черӱде служить эткендер. Коромјылар да болгон. Уулдардыҥ ортозынаҥ эзен-амыр јӱргени эмди јаҥыс Владимир.
Ортолык јурт Чуй сууныҥ јарадында туруп јат. Агын суудаҥ суу алып ичери мындагы улуска сӱрекей кӱчке келижет. Ол јайгыда кирленип, той балкашка чейилет, кышкыда дезе тоҥуп калар бир чак бар. Јербойыныҥ школында 90-чы јылдарда суу тартар ГАЗ-53 таҥмалу кӧлӱк болгон. Баштапкы ӧйлӧрдӧ ол кӧлӱк јурттыҥ улузын суула ӱзӱги јогынаҥ јеткилдеген. Јада-тура темир-терс эскирген ле ӱрелген, учында барып, оодылып чачылган. Бу кӧлӱкти тузаланар арга јоголгон ло ичер суу јанынаҥ шыралаш ойто ло башталган. Болушка байа ла Владимир Койонбоевич Чугулов келген. Ол бу кӧлӱкти бойыныҥ арга-кӱчиле «тиргизип», улустыҥ айылдарына суу тартып баштаган. Јуртта дезе кандый ла учуралдар болуп јат. Улус той-јыргалдар, байрамдар ӧткӱрет. Ӧлӱм-јидим де болот. Суу јогынаҥ нени де эдер арга јок ине. Бу керектерде байа ла Владимир Койонбоевичтиҥ болужы једип јат.
Эмдиги кату ӧйдӧ кажы ла кижи бойыныҥ арга-кӱчиле таҥынаҥ башка аргаданып јадат. Је Владимир јаан јашту улусты качан да ундубайт, олорго суу экелип берет. Килемји ле болуш јетирген кӧп тоолу ӧскӧ дӧ керектер бар. Армис Тулинов ӧрӧкӧнниҥ мылчазыныҥ печкези ӱрелген. Кӧп улус «оосло ӱрдӱртип» болушкан. Владимир дезе јаан јашту бу кижиниҥ айылына келип, печкени ле казанды јазап, трубаларды каҥдап берген. Казанды суула толтырып, одынын одырып берген. Армис ӧрӧкӧн килеҥкей кӱӱндӱ јерлежине эмдиге јетире быйанду јӱрет.
Владимир Койонбоевич меге де болушкан. Телевизорым салкын болзо ло кӧргӱспей барар ӧй болгон. Кош-Агашта дезе салкын, шуурган јогынаҥ качан да болбой јат. Бир кӱн байа ла Владимирге бардым. Келген керегимди јартап, айдып береримде, удура јаҥыс јарсылдада каткырды. «Јаныгар, сананып кӧрӧйин, бир аргазын канайып та болзо, табарыс» деп айтты. Айылга једип, чайымды азып турганчам, потолоктыҥ ӱстинде тал-табыш угулган. Владимир качан ок једип келген эмтир. Тураныҥ ӱстинде турган антеннага кӧргӱзип, бастыра шылтак мында деп кӧргӱзет. Байагы антеннаны јоон эмикле орой тудуп, турамныҥ стенезине кондырып берди. Телевизорым оноҥ ло бери кандый да салкын болзо, јакшы кӧргӱзип јат. Учурал келижерде, Владимирге газет ажыра јаан быйанымды айдып турум. Мениҥ јерлежимдий ачык-јарык, килеҥкей кӱӱн-санаалу улус ӧскӧ дӧ јурттарда бар деп сананып турум.
Владимир Чугулов Антонида Матыевала биригип, јакшынак јурт тӧзӧгӧн. Олор экӱ эптӱ-јӧптӱ јуртап, эки бала азырап чыдаткандар. Уулын, Мергенди, бойыныҥ ордына суу тартар кӧлӱкке отургусты. Мерген эмди адазы ла чылап ок, јурттыҥ улузына суу тартат. Олордыҥ кылык-јаҥы база тӱҥей. Адалу-уулду Чугуловтор ойын-каткылу, седеҥ, сергек ле омок улус болуп бӱткен. Јерлештери олорго јаан быйанду јӱрет.
Бинолдо Карулов
ТОП
«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар
Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы
«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»
Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым