Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Нӧкӧрлӱ болотоны – алтыннаҥ баалу
06.12.2022
Бу ла јуукта газеттиҥ «Башпарак» бӱгинде ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернадыныҥ ӱренчиктери энелерине ле карган энелерине бичиген самаралары јарлалган эди. Болчомдордыҥ ару кӱӱндӱ бичимелдеринде кунукчыл бар да болзо, олор кажызы ла ижемјиле, ак санаала толо болгоны билдирип, јӱрегиҥе томулар.
Бу школ-интернаттыҥ балдарыныҥ јӱрӱмин сананып, республикан гимназияныҥ интернадында јадып турганыс эбелди. Ондо биске јайым јетпей туратан. Ада-энелерис јаныста эмес учун, ары-бери соотоп јӱрер арга бисте ас болгон. Анчада ла јылу ӧйдӧ, кӱн ашкалакта, ончобысты турага кийдирип ийзе, кунугып калган, кӧзнӧктӧҥ кӧрӱп отурар болгоныс. Јуук нӧкӧрлӧр бой-бойыс ортодо нак јӱрген де болзобыс, ӧскӧ кыстарла ачыныжып, эмезе шокчыл кылыкту кандый бир балдарга јаман кӧрдӱрип, санааркап та јӱрер, кӧстиҥ јажын да тӧгӱп ийер кӱндер болгон эмей. Андый да болзо, ончобысты јурт јеристе ада-энелерис, акаларыс, эјелерис сакыган, каникулдарда олорго сӱӱнип јанып баратаныс.
Школ-интернатта јадып турган балдарда айалга канча кире кату. Олор јаантайын ла ондо. Бир кезиги каникулга айылына барып турган да болзо, билезинде кӱч айалга бу балдарга толо кеминде ырысту болорго бербес. Ӱзеери андый ӱренчиктер ортодо шокчыл, јаман кылыктар канча кирези кӧп болот. Араай, токыналу балдарга јаантайын кӱчке келижет. Ол ло шокчыл да балдар јеҥил јӱрӱмнеҥ андый эмес ине…
Мындый айалгала колбой, јуукта таныш келин бу школдыҥ бир балазына најы-нӧкӧр болуп, оны кайда ла барза ээчидип, соотодып турганы керегинде куучындаарда, ол бала учун сӱрекей сӱӱнчилӱ болды. Мындый најылык колбулар «Наставничество» деп адалып, килемјилик ӱлекер кеминде ӧткӱрилип турган эмтир. Ол керегинде элбеде бу ишти бистиҥ тергееде кӧндӱктирген баштаачы-куратор Мая Тадыева куучындайт:
— Алтай Республикада кочкор айдаҥ ала килемјиниҥ «Солнечный город» кӧмзӧзиниҥ (Новосибирск кала) јӧмӧлтӧзиле «Наставничество» деген ӱлекер иштеп баштаган. Мында оны «Мама» деген килемјилик фонд јӱрӱмде бӱдӱрет.
Иштерди баштаардаҥ озо бис тергеениҥ ӱредӱлик ле билим министерствозыла, ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернадыла јӧптӧжӱ тургусканыс.
Наставник — ол школ-интернатта јаткан баланыҥ јаан најызы. Ада-энезиниҥ кичеемели јок, текши турада јадып, ары-бери јайым базар аргазы ас, эдинген-тудунганы ончо текши болгон балдарга таҥынаҥ бойыныҥ телкеми јетпей турат. Бу ончозы олордыҥ кылык-јаҥына, кӱр-кӧгӱс ӧзӱмине кӧп лӧ сабада коомой салтарын јетирет. Наставниктер дезе озо ло баштап оогош најызын интернаттыҥ тыштында телекейле, оныҥ кандый бир солун бӧлӱктериле јууктада таныштырат. Бу јаан улус баланы интернаттаҥ кыска ӧйгӧ алып, оныла тегин ле јӱрӱмдик айалгада куучындажып, ары-бери барып, келер ӧйдӧги јаан јӱрӱмге бир эмештеҥ белетеп турган деп айдар керек.
Наставниктер болуп тегин ле улус келет, ак-чек, ару кӱӱндӱ, килеҥкей јӱректӱ. Олор балдарга акча-манатла эмес, теп ле тегин најы-нӧкӧр болот. Темдектезе, балдар јаан нӧкӧрлӧриле кожо театрдӧӧн спектакльга эмезе зоопарк барып, эмезе наставниктердиҥ айылында аш-курсак белетеп, ӧй ӧткӱрет. Јайым айалгада мындый ченемел балдарга јаҥыс ла тузазын јетирип турганы бистиҥ де тергееде эм тургуза иле билдирлӱ. Бойына мындый најы-нӧкӧрлӧр керектеген балдардыҥ тоозы кӧптӧйт.
Школ-интернаттыҥ јаан нӧкӧрлӧриниҥ тоозы бӱгӱнги кӱнде 13 кижи. Олор ончозы јажыла 24 јаштаҥ јаан, јадын-јӱрӱми јеткил (бу ӱлекердиҥ некелтези). Наставник болорго кӱӱнзеген улус собеседование-куучын ӧдӱп, кыска ӧйлӱ ӱредӱ-тренинг алат. Кажы ла ай ончо наставниктер супервизия-ӱредӱлик куучында, семинарларда туружат, ченемелиле, једимдериле ӱлежет. Бу агару ижинде олорды мен ле психолог Светлана Согодина ӱйдежип јӧмӧйдис.
Бӱгӱнги кӱнде балдардыҥ ла јаан нӧкӧрлӧрдиҥ бир эжери «айылчы биле» деген бӱдӱмге кӧчӧр кӱӱнин угускан. Айдарда, ол бу јаан кижи ле баланыҥ ортозында колбу бектеп, олор чындап та јуук најылар болуп калганын керелейт. «Гостевая семья» бӱдӱмди јаратса, балдар бу нӧкӧрлӧриндӧӧн коно до барып турар аргалу болор.
Тергеебисте ончо наставниктер биригип, балдарга солун текши керек-јарактар да ӧткӱрерге албаданат. Онойып, најылар кӱскиде экстрим-парк барып ойногон, ӧткӧн неделеде ончозы јуулыжып, чок-чок белетеп кӧргӧндӧр.
Јаан најылардыҥ алдында баланы ӱредип јӱрер амаду тургузылбай јат. Ол бойыныҥ кажы ла кӱнги керектериле, јадын-јӱрӱмиле бу аҥылу балага тем-јозок болот. Аргазы, кӱӱни бар болзо, ол оогош најызына нени бир сыйлаар, јайаандык па, эмезе спорт по ууламјылу урокторго апарар аргалу. Чындап, мындый эжер тургузар алдында наставник ле балада текши јилбӱлер бары база чотко алылат. Кезик наставниктер (школго до болуш эдип) балдарды эмчиликте чичке специалисттерге апарып келет. Јалтанбаган улус ОВЗ-лу да балдарла најылажып јӱрер аргалу.
Бисте Тая деген келин Сабрина деген кызычакла нӧкӧрлӧжӧт (байагы «айылчы биле» деген бӱдӱмге олор экӱ кӧчӧргӧ белетенет). Сабринаныҥ оогош карындажы Манјӱректе Баланыҥ туразында болгонын, олор экӱ узак кӧрӱшпегенин билип, јаан нӧкӧри ончо јараду-бичиктерди алып, бу балдарды јолуктырган. Эјези карындажын кӧрӱп, ӧкпӧӧрип ле сӱӱнип, кӧстиҥ јажын да тӧккӧн. Эмди Тая ла Сабрина учурал келишсе ле Манјӱрекке барып келет.
Најылык бу колбулардыҥ ӧйлӱ-кемјӱзи јок. Ӧскӧ тергеелерде мындый нӧкӧрлик узак-узак јылдарга улалат, бала јаанап, интернаттаҥ чыгып та калза, наставниктери олорды јӧп-шӱӱлтезиле де болзо јӧмӧп турат. Кийининде оогош то нӧкӧр јаанына болужын јетирер аргалу. Јакшы керектер тӱҥей ле јандырузы јок болбой јат ине.
Мая Николаевна бойы јонјӱрӱмдик јеткилдеш бӧлӱкте јирме јылдаҥ ажыра иштеп, амыралтага чыккан. Је јалакай јӱректӱ эпши тегин отурбай, кӱч айалгада балдарга болужар ижин мынайып улалтып ла јат.
Бу агару керекти јӧмӧӧргӧ тургандар nastavnichestvo.org (наставничество) сайтка кирип, ончо керектӱ јетирӱлерди, анкета-угузуны табар аргалу деп, ол куучынын тӱгести.
Улайын ӧткӱрилип турган шиҥжӱлердиҥ турулталары бу балдар бойыныҥ јаан нӧкӧрлӧрин сӱрекей тооп ло баалап, олор, озогызына кӧрӧ, канча кире ачык-јарык боло берип, келер јӱрӱмге јалтанбай кӧрӱп турганын кӧргӱзет. Наставниктер дезе олордыҥ бойыныҥ јӱрӱми јилбилӱ, оноҥ до учурлу боло бергенин, телекейге кӧрӱми солынганын, оогош најыларыла оморкоп турганын темдектейдилер.
Јалакай јӱректӱ бу улуска кандый ла болуш керектӱ болор деп бодойдым. Јол-јорукка чыгарга, театрга, киного барып келерге, јилбилӱ мастер-класска апарарга, аш-курсакла јӧмӧӧргӧ лӧ оноҥ до кӧп ӧскӧзи — кӱӱнзеген кижи болужар эбин табып ла ийер. Ордына бийик кӱӱн-санаа ла балдардыҥ ару кӱлӱмјизи кажы ла кижини узакка јылыдар.
Эмина Кудачина
ТОП
«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар
Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы
«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»
Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым