Алтайдын Чолмоны

Тӧргӧ јӱрген јайзаҥныҥ айткан сӧзи ундылбас

06.12.2022

Майман сӧӧктӱлердиҥ јайзаҥы, алтай албатыныҥ Ага-Јайзаҥы болгон Александр Киндышевич Бардинниҥ ады-јолы элбеде јарлу. Оныҥ баштаган јондык ижин кызы Эркелей Александровна эрчимдӱ улалтат.

90 јылдарда, тергеебис таҥынаҥ республика болуп тӧзӧлип турган ӧйдӧ, Александр Киндышевич албатызыныҥ јилбӱлери учун јалтанбазынаҥ тартышкан. Алтай крайды ла бистиҥ тергеени бириктирер деген сурак тура берерде, А. К. Бардинге башкарткан алтай албатыныҥ Тӧс Тӧргӧӧ биригӱзи бу суракты шӱӱжеринде јаантайын туружатан. Туулу Алтай башка тергее болуп тӧзӧлӧринде Ага-Јайзаҥныҥ јаан ӱлӱзи база бар. Јаркынду салымду јондык ла политикалык ишчи А. К. Бардин керегинде јиит ӱйе ундыбай јӱрери учурлу. Ол — бистиҥ тӱӱкибис, тем алатан јайзаҥыс.
Александр Киндышевич Бардин эзен јӱрген болзо, бу ла ӧдӱп јаткан јылдыҥ куран айында ого 90 јаш толор эди. Је канайдар база, салымныҥ берилген ӱлӱӱзи ондый туру. Тоомјылу јайзаҥныҥ ӧткӧн јӱрӱмдик јолын эске алынып, кожо иштеп-јолдоп јӱргендер, бала-барказы, эш-барааны, нӧкӧрлӧри Чамал јурттыҥ Культура байзыҥында јуулыштылар. Кӧрӱ-выставкада тургузылганы — фотојуруктар, «Алтайдыҥ Чолмоны», «Чемальский вестник» газеттерде чыккан бичимелдер, А. К. Бардин бойы јууган шиҥжӱлик иштер. Олорло таныжып тура, ич-кӧгӱс байлыгы кандый элбек кижи болгон деп кайкаарыҥ. Политик, јонјӱрӱмдик ишчи, чӱм-јаҥдардыҥ билеечи-јартаачызы, ада, таада…
90 јылдарда Александр Киндышевич Чамал аймактыҥ администрациязыныҥ культура бӧлӱгинде албатылык чӱм-јаҥдар аайынча методист болуп иштеген. Ол албатызыныҥ культуралык ла тӱӱкилик энчизин орныктырары аайынча кӧп тоолу ӱлекерлерле иштеген. Темдектезе, Онос јурттагы ады јарлу јурукчы, политик Г. И. Чорос-Гуркинниҥ музей аайлу јеезе-јуртын тӧзӧӧринде эрчимдӱ турушкан. Чамал јуртта алтай албатыныҥ культуразыныҥ тӧс јерин тӧзӧп турарда, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ артырган энчизин тузаланганы учурлу. А. К. Бардин бойыныҥ албатызына јоголбос энчи, культуралык ла тӱӱкилик јаан ис артырган деп айдарга јараар. Тоомјылу Ага Јайзаҥ Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи деп бийик кайралдарла кайралдаткан.

Кара маймандар отогынаҥ
Александр Бардин 1932 јылдыҥ куран айында (чыккан кӱни кере бичикте јок) Оҥдой аймактагы Кеҥи јуртта чыккан. Энези кӧбӧк сӧӧктӱ Мозул деп кижи. Адазы — Киндыш, јажына јылкы мал кабырып јӱрген. Олордыҥ билезинде тӧрт бала болгон, Александр эҥ оогожы. 1937 јылда адазын «албатыныҥ ӧштӱзи» деп бурулагандар. Оноҥ ло бери адазы керегинде јетирӱ јок. Кайда, канайда божогон, оору-јоболго алдыртып па, ол эмезе аттыртып па? Каруузы јок сурактар јажына артып калган. Јаан аказын Танышты, Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер училищениҥ ӱчинчи курсыныҥ ӱренеечизин, «контраныҥ» балазы деп, ӱредӱдеҥ сӱрӱп ийгендер. Иш јок јӱрген аказын бичиичи П. В. Кучияк издательствого ишке кийдирген. Бир канча ӧйдӧҥ аказына бир кып кичинек тура бергендер. Онойып 1939 јылда Александр энезиле, эјези Шыраҥла кожо каладӧӧн кӧчӱп келген. Орус тил билбес уулчак балдарла ойноорынаҥ уйалып, јаантайын П. В. Кучияктыҥ айлына баратан.
Ороон ичине тӱбек тӱжӱп, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Аказын јууга апарган. Александр энезиле кожо кичӱ тӧрӧли јаар ууланган. 1943 јылда ады јарлу бичиичи, ӱлгерчи, драматург, актер П. В. Кучияк ак чечектӱ алтайына јӱре берген деп карыкчалду солун-табыш келген. Јерлештери јуулыжып, Павел Васильевичтиҥ спектакль-ойындарда ойногон рольдорын, ойын-концерттерин эске алынып, бозом тӱнге јетире отургандары јиит уулчактыҥ санаазында арткан. Павел Васильевич Кучияк база кара майман сӧӧктӱ болгонын Александр јаанап келеле билген. Павел Васильевич угы-тӧзи керегинде јетирӱлерди бойыныҥ дневник-бичигинде јууган эмтир.

Математиканы сӱӱген уулчак
Кичинек уулчак Саша Горно-Алтайсктагы областной национальный школдо (директоры В. К. Плакас) ӱренген. Оныҥ эҥ ле сӱӱген урогы математика болгон. Ӱредӱчи Василий Константинович Плакас јайалталу баланы ајаруга алып, јаан класстардыҥ ӱренчиктерине темдек эдип тургузатан. 1952 јылда 10-чы классты ӱренип божодоло, А. Бардин Барнаулдагы јурт ээлемниҥ институдына ӱренерге кирген. Беш јылдаҥ инженер-механик деп специальность алып, тӧрӧл Алтайына јанып келген. Ол ӧйлӧрдӧ бистиҥ тергееде мындый профессиялу кижи јаҥыс ла ол болгон. Ишмекчи јол башталып, колхоз-совхозтордо кандый ла иштерди бӱдӱрерге келишкен.

…Албатыныҥ башчызы
Айткан сӧзи ундылбас…
Александр Киндышевич совет ӧйдӧ алтай албатыныҥ баштапкы ла калганчы Ага-Јайзаҥы болгон. Оныҥ ончо јӱрӱми јаан јаштуларды, ӱй улусты тооп, јиит ӱйени тазыктырып јӱрерине учурлалган.
Азыйгы ӧйлӧрди эске алынып кӧрзӧбис, јайзаҥ кижиниҥ јаҥы кату болгон. Чӱм-јаҥдарысты орныктырып, айдып, ӱредип, кӧргӱзип јӱретени тегиндӱ эмес. Алдындагы ӧйлӧрдӧ ӱй улус ачу аш ичпейтен, 30-40 јашту эр улус чӧӧчӧйди јӱк ле эрдине тийдирип туратан. Чугаанданып, јаман кылыгын кӧргӱскен кижини «уйаттыҥ» агажына буулап салатандар. Ончо улус кӧрзин, јаман кылыктар кылынып турган кижини дегендий. Айдарда, јайзаҥ кижиниҥ јӱрген јӱрӱми арткан улуска тем болор учурлу. Учуры јаан јӱкти апарарга ойгор санаалу, билгири элбек, ачык-јарык кылык-јаҥду болор керек. Бу ончо айдылган кылык-јаҥ Александр Киндышевичте болгон. Албаты оны бойыныҥ баштаачы-јайзаҥына тегиндӱ тутпаган эмей.
«Ӧткӧн ӧйлӧрдӧ болгонын билбес кижиде келер ӧй јок болор». Бу сӧстӧр Александр Бардинниҥ бичимелдер јууп бичип јӱрген тетрадь-бичигин баштайт. Кӧп тоолу шиҥжӱ иштер ӧткӱретен, кычырганын, укканын јаантайын бичип туратан. Бу ончо бичилгени алтай албатыныҥ культуразыныҥ тӧс јерин тӧзӧп турган ӧйдӧ сӱрекей јаан болужын јетирген. Тӧс јер јарлу болуп, ыраак ла јуук гран ары јанынаҥ айылчыларды јаантайын јууйтан. Тургуза ӧйдӧ албаты ортодо бу тӧс јер Бардиндердиҥ музейлик туразы деп јарлу. Ого келгендер Александр Киндышевичтиҥ шиҥжӱлик иштериле, оныҥ ӧткӧн јӱрӱмдик јолыла таныжадылар. Айылчылардыҥ келери кажы ла јыл кӧптӧйт. Ол тоодо — школдыҥ ӱренчиктери, јииттер, ӧскӧ талалардаҥ келген айылчылар.

Баштаҥкайларды јӧмӧшкӧн эш-барааны, балдарыныҥ кару энези
Александр Киндышевич эш-нӧкӧри Таисья Петровнага 1962 јылда јолуккан. Ол ӧйлӧрдӧ А. К. Бардин јиит специалист, Таисья Петровна Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер институттыҥ студенти. Јииттер биригип, айыл-јурт тӧзӧп, бой-бойын јӧмӧжип, бала-барка азырап чыдаткандар.
Александр Киндышевичти ижи аайынча тергеениҥ башка-башка аймактарына ийетен. Таисья Петровна сӧс јогынаҥ кожо ло барар. Онойып, 1985 јылда Бардиндердиҥ билези Чамал (ол ӧйлӧрдӧ Шабалин) аймакка кӧчӱп келгендер. Таисья Петровна балдардыҥ санаторийинде алтай тилдиҥ ӱредӱчизи болуп ишке кирген. Кӧп јылдардыҥ туркунына алтай тилди балдарга ӱредери аайынча сурактарла иштеген. Ӱредӱчи болуп 45 јыл иштеп, 2009 јылда амыралтага барган. Бу ла ӧдӱп јаткан јылда Таисья Петровна Бардина бойыныҥ 80 јылдык юбилейин темдектеди. Эш-нӧкӧриниҥ јайаандык, тӱӱкилик јолын улалтып, амыр-энчӱниҥ, најылыктыҥ ла јӧпсиништиҥ айылыныҥ от-очогын ӧчӱрбей тудат.
Эске алыныш туштажуда Чамал аймактыҥ депутаттар Совединиҥ председателиниҥ ижин удурумга бӱдӱрип турган Р. С. Шевченко мынайда куучындады: «Школдо ӱренип турган ӧйдӧ бисти Бардиндердиҥ алтай айылына экскурсияга апаратан. Александр Киндышевич алтай чӱм-јаҥдар, соојыҥдар, тӱӱкилик учуралдар керегинде куучындаар, бис, ӱренчиктер, энчикпей угарыс. Ол кижиниҥ токыналу, јымжак ӱни мениҥ санаамда эмдиге артканча. Мен эмди де олордыҥ айылына јаантайын айылдап јӱредим».
Тергеебисте база бир ады јарлу политик В. И. Петров, бичиичи Н. Ф. Витовцев, аймактыҥ башкараачызы болуп иштеген С. З. Шевченко, кожо иштеп јӱрген А. Е. Шадеев, најызы А. И. Чичинов эске алыныштарыла ӱлештилер. Николай Федорович Витовцев А. К. Бардин керегинде «Ага-Јайзаҥ» («Ага-Зайсан») деп бичик чыгарган. Бичикте кӧп тоолу эске алыныштар салылган. Анатолий Михайлович Чичинов Александр Киндышевич керегинде ӱлгер чӱмдеп, оны кызы Эркелей Александровнага сыйлады.
Ага-Јайзаҥ А. К. Бардин телекей ле тергее ичинде јарлу кожоҥчы, кайчы Болот Байрышевтиҥ кожоҥдорын сӱӱр болгон. Бу туштажуда сӱӱген кожоҥчызы јуулгандарга кӱӱлик сыйлар сыйлап, залда отурган улустыҥ адынаҥ Таисья Петровнага кучакка батпас чечектер сыйлады. Тергеебистиҥ база бир јайалтазы — кожоҥчы, ӱлгер чӱмдеечи, јурукчы Ӧлӧштӧй Тадинов орус тилле бойыныҥ ӱлгерин кычырды. Чопош јурттыҥ јаан јаштуларыныҥ «Чопоштыҥ таҥдактары» деп адалган ӧмӧлиги, Чамалдыҥ алтай келиндериниҥ јаҥар кожоҥныҥ ӧмӧлиги, орус кожоҥдордыҥ «Элегия» деп ӧмӧлиги јылу, јараш ойын-концертин кӧргӱстилер.
Бардиндердиҥ балдары, баркалары, кӱйӱлери ончо келген улуска алкыш-быйанын јетирип, Н. Витовцевтиҥ «Ага-Јайзаҥ» деп бичигин сыйладылар.
Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Болот Байрышевтиҥ айтканындый, «Эзен јӱрзем — бош јок, эмди келзем — кижи јок». Александр Киндышевичтиҥ ады јолы албаты ортодо јажына Ага-Јайзаҥ болуп артар. Оныҥ керектери улалып, Бардиндердиҥ музейлик айлыныҥ эжиги айылчыларга јаантайын ачык.

Хамида Тадина
Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары