Алтай тилис – ийде-кÿчис, бийиктеп учкан тушта канаттарыс

13.12.2022

Тÿмен суулар биjеде бириккен,
Тӱндÿк теҥиске толкузы толголып.
Тӱмен калыктар ортодо калыгым
Тÿҥей турушкан тÿÿкизин улалтып.

Ыжык-ыжык тайгаларлу, ыйык мöҥкÿ тууларлу, сÿрлÿ бÿткен Алтайда чимеркеп билбес jымжак кылыкту алтай албаты jуртайт. Шоркырап аккан кутук сууларлу, арчын jытту кобыларлу, jайы-кыжы кÿн чалыган, мöҥӱн башту мöҥкÿлерлÿ, jайканган теректÿ, чöгöдöгöн кудайлу jуртаган алтай эл-jон. Ай кара таштардаҥ ак чечектер айдыҥ jаркынына jайылат. Кайкамчык jаҥар кожоҥын тым турала тыҥдазаар, чöрчöк jери тынданат. Кöзи чокту, кöкси ойлу, тöп эрмек-куучынду алтай албаты танылу.
Элбек телкеми элезин тобрагыла куйундалат, эрjинелÿ Эре-Чуй аҥылу тÿÿкизиле аҥыланат. Очы-Бала баатыр кыс Алтайын корулаган, куба чöлиле jуулажып шуҥуган. Ада-öбöкö корулап алган, алкы бойыска сыйлап берген эне-тилис, кабай болгон тöрöлис. Алтай jерим jÿрегиме карузы, баалузы, керектÿзи öйлö кожо там ла иле билдирет.

Кидим кÿстиҥ jылу кÿни турат. Саргарып калган öлöҥдöр öзöгиле базып jÿрÿм. Кöксимде кеен, кöзимде кÿски тöрöл. Кей ару, кÿн чалыйт, эл-jоным эзен jуртайт, мал-ажы амыр отойт, аҥ-кужы jайымда jÿрет. Мениҥ öзöгим токыналу да болзо, jе jиит jÿрегим неге де jÿткийт, кезикте öкпööрӧт. «Агаш тазылы jер öдöр, эл тазылы öй öдöр» деп айдып, ÿренчиктеримди кичееп ÿредедим, тöрöлчи кÿÿндерин бийиктедедим. Öҥжÿк болорго, öмöлöжип jÿрели. Öйлö кожо öскöрип öзöли, öрö кöрÿп, кöсти ачалы, jаан ырыска jÿткийли!
Мен бойымды jирме биринчи чактыҥ ырысту ÿредÿчизи деп айтсам, jастыра болбос. Билерим, öҥзÿре сурактар кöп, каруузы jок сурактар база да кöп. Бу байлу jерлерди, агару сындарды чеберлеп алары јанынаҥ сурак jаҥыс та мени эмес, је бӱткӱл алтай албатыны санааркадат. Ады jарлу бичиичилеристи, билимчилеристи, ончобысты база канча öйкöгöн лö öйкööр. Jе слердеҥ сураар кÿÿним келет: албатым, слер бÿгӱнги кÿнде ырысту ба? Тöрöл тилис öҥжӱк пе?

Кижи кижи болгон адында кандый ла уур-кÿчтерди öдöр керек. Мен бойымды да, ÿреткен балдарымды да, тилимди де ырысту ла амыр, байлык ла чÿмдÿ деп бодойдым. Ӱредÿчиниҥ jедими – ÿренчиктиҥ jеҥÿзи. Ӱренчиктерим маргаандарда туружат, jеҥÿлер алат. Алтай бичиктерин кӱӱнзеп кычырып, чырмайып ÿренет. Пифагорды ла Архимедти ÿретпезем де, jе Кокышевтий, Адаровтый, Каинчиндий jайалталар келер öйдö öзÿп чыгар деп иженедим. «Чöлдöрдиҥ чечеги» деп романдый роман бичибезе де, jе «Чöлдöрим jаражы» деп ÿлгерлер чÿмдеер. Угы-тукумын билип, сööк-тайагын суражып, чÿм-jаҥдарын jаҥдап, Алтай jерим деп алканып ла jÿрер.

Улу поэдистиҥ jайаандык jолын, ижи-тожыныҥ аҥылузын, ару куудын эзедип ийели. Аржан Адаровты чÿмдÿ алтай тилдиҥ узы ла тÿÿкибистиҥ ойгорчызы деп айтсабыс, jастыра болбос. Ады jарлу А. Адаров алтай литератураныҥ öзӱмине jаан камаанын jетирген. Учурлап чÿмдеген ÿлгерлерин ле прозазын биске сыйлады. Санаа-укаалу поэдис jебрен тÿрк литератураны бойыныҥ öйинде шиҥдеп, тÿÿкиле jилбиркеп, алтынчы ла тогузынчы чактардыҥ кереес бичиктериниҥ ÿзӱктерин кöчÿрген. «Jаан кереес бичик», «Тонйукукка эзем бичик» деп бичиктери алтай тилге ÿч катап кöчÿрилген, ол ÿч кöчÿриштердиҥ бирÿзи Адаровтыҥ кöчÿрижи деп оморкоп, бис ÿренчиктеристи ÿредедис. Бастыра jÿрÿм: сÿӱш ле сÿÿнчи, кородош ло ачу сыс, санааркаш, тöрöл jер, ар-бÿткен, jÿрÿм ле öлÿм, салым, бистиҥ тÿÿкибис, чÿм-jаҥыс, öткöн jолыс jаҥыс jеледе, алтай литературада, бичиктеристе бичилген, чÿмделген. Ол бистиҥ баалу энчибис, культурабыс. Бис билер керек, энчилеп балдарыска jетирер керек.
Озогы öйдö улу улдам айткан деп, адазы уулын ÿредер. Кеп-кийимниҥ чÿмин кееркедип, энелер кыстарын байрамдарга белетеер. Тöрöл тилдиҥ кыбыныҥ ачылтазы деп, ÿредÿчилер кÿÿjип белетенедис, байрамныҥ бажыла башчыларыска сöсти бередис. Алтай тилдиҥ кыбыныҥ jаражын кӧрӱп, сонуркап, ÿренчиктер сÿÿнгилейт, сары, jажыл öҥдöр jаркынына jÿрегим чечектейт.

Агын суудый агару тилис балдардыҥ эрмегинде чедиргендий чагылат. Билгири бийик, кöгÿс-байлыгы тереҥ билимчилердиҥ бичиктерин ачып, таскадулар jартайдыс, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттеҥ деп ÿзеери jетирÿлер бередис. Ээлгир, чечен тилистиҥ байлыгы кай чöрчöктӧрдö чÿмделген, эҥ ойгор кызу сöстöрис кеп сöстöрдö бичилген. Кандый да уур некелтелерди jеҥип чыгатан, ачык-jарык, килеҥкей, кÿÿнзек, билгири бийик ÿренчиктер таскадып, келер öйдö албатызына, тöрöлине тузалу улус болорына иженедим. Келер öйдö эптÿ куучынду, байлык тилдӱ, тилин тооп, эленчикке энчи эдип алып jÿретен ÿйе öзÿп чыксын деп, jаантайын башка-башка эп-сÿмелер тузаланып ÿредедим. Элдеҥ озо ӱренчик алтай бичиктерге jилбиркек болзын, оны бойы ÿренер эп-аргаларды табарына ууламjылайдым.

Алтайым бойына «мени кöр» дегендий, кемди ле кычырат. Эмдиги öйдиҥ элбек, jайым jÿрÿми кандый ла айылчыны биске экелет. Алтай jериске келген ле айылчыны сÿÿндирет, тирÿ тын-ийде берет. Тÿÿкизиле бай аҥылу тала деп, туристтер кайкап, курут-аарчы амзагылайт, байлу-чÿмдÿ jер деп, билер-билбес кыйра буулагылайт. Алтай тилди билерге, сöзликтеҥ сöстöр ÿренгилейт. Öскö jерге келгенис деп, культурабысты шиҥдегилеп, jери-jуртыстыҥ jаражын видеого согот. Jерис бистиҥ телекей ичиле jарлу. Бис те арткан калыктардаҥ артпай, jабызап тÿшпей, ӧйдиҥ некелтезиле, jÿрÿмниҥ тебÿзиле öрö öзÿп, аҥыланып турадыс.

Öзöкти öйкöгöн сурактар, тӱни-тӱжи кемди ле болзо уйуктатпай, бажын оорыткан, айландырган. Ады jарлу поэттерис чÿмдеп санааркаган, билгири тереҥ билимчилерис бичиктерин тургузардаҥ озо сананган, Алтай jерис, ар-бÿткенис, эл-калыгыс келер öйдö öрö öзöр бö? Öҥжиир бе, бирлик болор бо? Будын бадырар, бажын öрö кöдÿрип базар, сыгынар, öштÿлерди jеҥип чагар арга-чыдалыс jедер бе? Кемнеҥ камаанду, кемнеҥ тутакту? Бу канча чактарга ÿргÿлjи болгон сурактар, оныҥ чындык каруузы бистеҥ камаанду, jажыдын ачарга биске кичеенер керек, бис – алтайлар, jеристиҥ ээлери, коручылдары деп, теҥ-тай туруп чыгар керек.
Мен сананзам, кажы ла биле балазын кабайдаҥ ала су-алтай тилине ÿредер керек. Бис алтай албаты, санаалу бÿткен калык, тазыл-тамырыс чактар öткöн, jадын-jÿрÿмис ар-бÿткенле тудуш деп jартаар керек. Билеристи бичиктерге бичиир керек. Келер öйдиҥ эжигин ачкалакта, ÿйени ÿйе солыгалакта, бÿгÿнги кÿнниҥ jаркынын кöрÿп, ырыс-кежиктиҥ сÿÿнчизин сезип, тöрöл тилисти баалап, эне-тилисти кичееп, тооп оморкойлы! Алтай тилис – ол бистиҥ ийде-кÿчис, бийиктеп учкан тушта канаттарыс. Келерликке ачык jолыс!

Айсулу Суразова,
Мукур-Таркаты jурттыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчизи
Фотојурук интернеттеҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина