Алтайдын Чолмоны

Албатылар најылыгы – Россия бирлиги

16.12.2022

Јаҥар айдыҥ 12-чи кӱнинде АР-дыҥ башчызы Олег Хорохордин калыктар ортодогы ла башка-башка мӱргӱӱл јаҥдулар ортодогы колбулар аайынча советтердиҥ бириктирилген јуунын ӧткӱрген.

Советтердиҥ турчыларыныҥ бир кезиги АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Эжер Ялбаковко башкартып, бу јуунда Кош-Агаш аймактаҥ видеоконференцколбу аайынча турушкан. Кош-Агашта ӧрӧ адалган сурактарла колбой ишмекчи јуун, РФ-тыҥ Конституциязына учурлай кӧдӱриҥилӱ линейка, «Албатылар кӧп – ороон бир» деп адалган јашӧскӱримдик этноквиз, аймактыҥ национально-культуралык организацияларыныҥ чыгартулу улузыла ишмекчи туштажу ӧткӧн. Олордо граждан јондыктыҥ, јашӧскӱримниҥ ле аймактыҥ муниципал ишчилериниҥ чыгартулу улузы турушкан.
Тергеениҥ башчызы Россияныҥ президентиниҥ јарлыгыла кижи кӱӱндӱ болор јаҥжыккан российский байлыктарды чеберлеери ле тыҥыдары аайынча государственный политиканыҥ тӧзӧлгӧлӧри јӧптӧлгӧнин эзеткен. Олег Хорохордин бу документ јаҥжыккан байлыктарды чокумдап јартаганын айткан. Анда бичилгениле, јаҥжыккан байлыктар – ол текшироссиялык граждан бирликтиҥ ле ороонныҥ бирлик культуралык телкеминиҥ тӧзӧлгӧзинде јаткан, ӱйедеҥ ӱйеге улалып келген граждан бирликти тыҥыдып, Россияныҥ граждандарыныҥ телекейге кӧрӱмин тӧзӧп турган кижи кӱӱндӱ ууландырулар. Јаҥжыккан байлыктарды тӧзӧӧринде билдирлӱ камаанын христианство, ислам, буддизм ле ӧскӧ дӧ мӱргӱӱл јаҥдар јетирет. Олор Россияныҥ тӱӱкилик ле кӧгӱс-байлык энчизиниҥ айрып болбос бӧлӱги болуп јат.
«Документте јаҥжыккан байлыктар тоололгон, ол тоодо Российский Федерацияныҥ албатыларыныҥ бирлиги. Анайда ок јаҥжыккан байлыктарга кандый чочыдулар бар болгоны темдектелген. Олордыҥ тоозында экстремистский ле террористический организациялардыҥ, бир кезек элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ, нӧкӧр эмес государстволордыҥ, организациялардыҥ ла улустыҥ ӧткӱрип турган ижи. Россияда ла телекейде бӱгӱнги айалга јаҥжыккан байлыктарды корыыры аайынча иштерди ӧткӱрерин некейт» – деп, республиканыҥ башчызы айткан. Олег Хорохординниҥ айтканыла, Российский Федерацияда национальный јеткер болдыртпазыныҥ чочыдуларыла тартыжарга, анчада ла јаҥжыккан байлыктарды корыырында, јаҥныҥ органдары ла граждан јондыктыҥ институттары ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱретен иштерди чокумдап јӧптӧйт. Тергеениҥ башчызы ӧдӱп јаткан јылдыҥ баштапкы тогус айы аайынча ӧткӧн социологический шиҥжӱниҥ кӧргӱзӱлерин айткан. Алтай Республиканыҥ эл-јоныныҥ 91,4 проценти калыктар ортодогы ла конфессиялар ортодогы колбулардыҥ айалгазын јакшы деп баалайт. Сибирский федерал округ аайынча бу кӧргӱзӱ 85,3 процент.
АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Эжер Ялбаков аҥылу јуучыл операция ӧйинде государственный национальный политика канайда ӧткӱрилип турганы керегинде айткан. Ол аҥылу јуучыл операцияны ӧткӱрер айалгаларда калыктар ортодогы ла башка-башка мӱргӱӱл јаҥдулар ортодогы колбуларды тыштынаҥ јайрадарыла колбулу кычырулар ла чочыдулар кӧптӧгӧнин темдектеген.
«Андый чочыдулар кӧптӧбӧзин деп, бастыразы ӧмӧ-јӧмӧ иштеер учурлу. Калыктар ортодо амыр-энчӱни чеберлеериниҥ, эл-јонло јеткер болдыртпазын јеткилдеериниҥ сурактарында јаҥныҥ органдарынаҥ башка јондыктыҥ, анчада ла национально-культуралык ла мӱргӱӱл јаҥныҥ организацияларыныҥ учуры јаан» – деп, баштапкы вице-премьер айткан. Ол бӱгӱн республикада граждан јондыктыҥ ӧзӱмине керектӱ бастыра айалгалар тӧзӧлгӧнин темдектеген. Јондык ӱлекерлерге, ол тоодо национально-культуралык организациялардыҥ ӱлекерлерине государственный јӧмӧлтӧ јетирер иш бийик кеминде тӧзӧлгӧн. Эжер Алексеевич анайда ок бӱгӱнги кӱч айалгаларда бойыныҥ ајарузын гуманитарный болуш јуурына, башка категория граждандарга јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ јетирерине, конфессиялар ортодогы колбуларды јарамыкту эдерине ууламјылалган этнокультуралык ӱлекерлерди јӱрӱмде бӱдӱрерине эткен јондык биригӱлердиҥ турулталу ижин база темдектеген. «Калыктар ортодогы турумкай айалга – ол бастыра ийделердиҥ ле јонјӱрӱмдик јондыктыҥ ӧткӱрип турган јаан ижиниҥ турултазы» – деп, ол айткан.
Кош-Агаш аймактыҥ јааны Серикжан Кыдырбаев муниципал тӧзӧлмӧниҥ јеринде 38 јондык коммерческий эмес организация регистрация ӧдӱп иштеп турганын айткан. Олордоҥ он бири мӱргӱӱл јаҥду организация. Мӱргӱӱл јаҥду организациялардыҥ ижин бускадый умзаныштар темдектелбеген. Эр кемине јеткелектер ортодо экстремистский ишти болдыртпазы аайынча иштер ӧдӧт. Муниципал тӧзӧлмӧниҥ бастыра школдорында Кош-Агаш аймактыҥ аҥылу јуучыл операцияда божогон улузыныҥ ады-јолдорын ӱргӱлјикке кереестери аайынча иштер ӧдӧт. Тӧрӧлчи кӱӱндӱ мактыҥ толуктары тӧзӧлӧт, культураныҥ тураларында, библиотекаларда јашӧскӱримле туштажулар ӧткӱрилип, башка-башка мӱргӱӱл јаҥдуларла, ӧскӧ укту улусла најылык колбулар тӧзӧӧрине ле олорды тыҥыдарына ууламјылалган эрмек-куучындар ӧдӧт. Серикжан Кыдырбаев аймак кеминде кӧп тоолу керек-јарактар, ол тоодо Јеҥӱниҥ кӱнине, Россияныҥ кӱнине, Тургун калыктардыҥ телекейлик кӱнине, Албатыныҥ бирлигиниҥ кӱнине учурлалган акциялар ӧдӱп турганын айткан. Анайда ок муниципал тӧзӧлмӧниҥ улузы бастырароссиялык ла албатылар ортодогы керек-јарактарда туружат. Аймактыҥ јааныныҥ айтканыла, тӱӱкини, тӧрӧл тилдиҥ культуразын шиҥдеер јилбӱни тыҥыдарга, ӧдӱп јаткан јылдыҥ ӱлӱрген айында Чаган-Узунда П. И. Оськинаныҥ адыла адалган школдо алтай тилдиҥ, Жана-Аулдыҥ школында казах тилдиҥ кыптары ачылган. Арткан школдордо алтай ла казах тилдердиҥ кыптарын 2023 јылда ачары темдектелет.
Коммерческий эмес биригӱлердиҥ јонјӱрӱмдик ле килемјилик ӱлекерлери керегинде Албаты фронтыныҥ Алтай Республикада тергеелик бӱдӱреечи комитединиҥ башкараачызы Ольга Матросова куучындаган. Оныҥ чокумдаганыла, Албаты фронты 2022 јылдыҥ кочкор айынаҥ ала јайымдалган јерлердиҥ эл-јонын јӧмӧӧрине ууламјылалган гуманитарный иш бӱдӱрет. Тергеебистеҥ кӧп улус «Ончозы Јеҥӱге!» деген ӱлекерге кожулган, гуманитарный болуш, јылу кийим, аш-курсак, јазалдар экелет, акча кӧчӱрет, јуучылдардыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрер сӧстӧр бичийт. Ольга Матросованыҥ айтканыла, эл-јон ортодо эҥ тыҥ эрчимин пенсионерлер, балдар, федерал јаҥныҥ јербойындагы структураларыныҥ чыгартулу улузы, профсоюзтар кӧргӱзет.
«Јуучыл керектердиҥ ветерандары» деп тергеелик јондык организацияныҥ председатели Денис Казаковтыҥ темдектегениле, гуманитарный болуш јуурында јондык ишчилер база эрчимдӱ туружат. Аҥылу јуучыл операция ӧдӱп турган јердӧӧн республиканыҥ эл-јоныныҥ, предприятиелериниҥ, бизнес-сообществозыныҥ ла јондык организацияларыныҥ јӧмӧлтӧзиле 35 тоннадаҥ кӧп кош јетирилген. Государственный јеткилдешке ӱзеери термобелье, ӧдӱк, балаклавтар, спальниктер, перчаткалар, горелкалар, эмдер ле узак ӧйдиҥ туркунына ӱрелбес аш-курсак јуулган.
АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри Ольга Саврасова Россияныҥ албатыларыныҥ культуралары керегинде ӧдӱп турган ӱредӱлик ле јартамалду керек-јарактар керегинде айткан. Ӱредӱлик учреждениелерде калыктар ортодогы ла башка-башка мӱргӱӱл јаҥдулар ортодогы јакшынак колбуларды тӧзӧӧрине керектӱ айалгалар тӧзӧлгӧн. Республиканыҥ школдорында этнокультурала колбулу ӱзеери ӱредӱниҥ јӱс тӧртӧннӧҥ кӧп программазы иштейт. «Таскадуныҥ инфраструктуразына музейлер ле этнокультуралык тӧс јерлер тӧзӧӧри аайынча адылу ууламјылу иштер кирет. Јаркынду темдек эдип Кан-Оозы аймакта Кырлыктыҥ орто ӱредӱлӱ школында алтай тилле роликтер ле мультфильмдер белетеп турган мультипликационный студияныҥ «Башпарак» деген организациязын айдарга јараар» – деп, министр темдектеген. Анайда ок јаҥжыканы аайынча национальный культуралардыҥ «Албатылар најылыгы – Россия бирлиги» деп фестивали, кычыраачылардыҥ алтай ла орус тилдерле «Тирӱ классика» деп конкурсы, ӱлгерчилердиҥ «Амаду» деп тергеелик конкурсы, јаан этнографический диктант, алтай тил ле литература аайынча «Тийиҥеш» деп тергеелик конкурс, «Пушкинский диктант» деген акция, тӧрӧл тил керегинде видеороликтердиҥ, ӱлгерлердиҥ конкурсы, кӧрӱлер, туштажулар, литературалык эҥирлер, јайаан конкурстар, флешмобтор ло оноҥ до ӧскӧзи ӧдӧт. Анайда ок Алтай Республикада јуртап јаткан албатылардыҥ национально-культуралык байлыктарына тоомјылу болорына ууламјылалган керек-јарактар ӧдӧт: Чага-Байрам, Масленица, Наурыз.
Горно-Алтайсктыҥ государственный университединиҥ ректорыныҥ молјуларын бӱдӱрип турган Наталья Гусельникова вузта бу ууламјы аайынча кандый иштер ӧдӱп турганы керегинде айткан. Куучын айткан улустыҥ тоозында анайда ок Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ калыктар ортодогы ла башка-башка мӱргӱӱл јаҥдулар ортодогы колбуларды јарандырары аайынча камызыныҥ председатели, АР-дыҥ ветерандар совединиҥ јааны Борис Алушкин, Горно-Алтайсктыҥ ла Чамалдыҥ архиепископы Каллистрат база болгон.
Јуунда турушкан Укмет Альпимов казах тилди ӱренерине бичиктер јок болгонына ајару эткен. 1-4 класстарга керектӱ бичиктерди бойыныҥ ӧйинде Кош-Агаш аймактыҥ школдорыныҥ ӱредӱчилери белетеген эмтир. Ол бичиктер бастыра керектӱ ГОСТ-торды ӧткӧн. Эмди јаан класстардыйын белетеп чыгарар керек. Укмет Альпимов бу суракла колбой јӧмӧлтӧ јетирзин деп тергеениҥ башчызына баштанган. Оныла колбой Олег Хорохордин ӱредӱ ле билим аайынча министерствого јакылта берген.
Јуунныҥ турулталары аайынча чокум јакылталар берилгенин темдектеер керек.

Кырчын ЯШЕВ