Алтайдын Чолмоны

«Эдер кижи эбин, этпес кижи шылтагын бедиреер…»

20.12.2022

Ачык-јарык кылык-јаҥду, улусла тӱрген тил табыжып ийер Петр Борисович Попошевке депутаттыҥ ижи јакшы таныш. Ол канча јылдарга улай Горно-Алтайск каланыҥ депутаттар совединиҥ депутады болгон. Эмди Алтай Республиканыҥ Государственный Јууны – Эл Курултайдыҥ јетинчи тудуузыныҥ депутады болуп јат. Бӱгӱнги эрмек-куучыныс оныла ӧдӧт.

– Петр Борисович, депутат болуп тура, кандый сурактар аайынча иштейдеер?
– Мен Эл Курултайдыҥ ӱредӱ, билим, культура, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар ла су-кадыкты корыыры ла јонјӱрӱмдик корулаш аайынча комитеттерине киредим. Бу эки комитеттиҥ баштапкызын Н. М. Екеева, экинчизин А. Б. Казанцева башкарат. Озо ло баштап айдар болзо, бу комитеттердиҥ иштери сӱреен јаан учурлу. Ол ло ӱредӱликтиҥ сурагын алактар, Горно-Алтайск калада алтай тилди тереҥжиде ӱредип турган сок јаҥыс школ – 7-чи таҥмалу школ. Анда ӱредӱ арендага берилип турган турада ӧдӧт. Одус јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына бу школды кӧп тоолу балдар ӱренип божоткон. Школдыҥ јаҥы туразын тудары аайынча сурак ичкери јылганын ла школ тудулып башталганын билерер. Бӱгӱн оныҥ тӧзӧлгӧзи салынган ла стенелери кӧдӱрилген. Бу сурак президенттиҥ ајарузында турат ла оныҥ учун федерал тӧс јердеҥ акча чыгарылат. 2023-2024 јылдарда школдыҥ јаҥы туразы ачылар деп иженедис. Бу школ тудулып јатканыла колбой кӧп ада-энелер меге баштанат, олор депутаттарга, башкаруга быйанын айдып, ол ок ӧйдӧ «бистиҥ школ тудулза, текши каланыҥ школы болуп артып калбас па» деген чочыдуларын ла «каланыҥ алтай балдары ӱренер, алтай тилди тереҥжиде ӱредер школ болуп артсын» деген кӱӱнземелдерин айдадылар. 7-чи таҥмалу школдо сӱреен кӧп балдар ӱренет. Каланыҥ депутаттары бу суракты ајаруда тудар учурлу. Ого ӱзеери бу школ мениҥ талдаачы округымда турат. Оныҥ учун школдыҥ ӧмӧлигиле улай ла туштажып јадым. Олор тудулып јаткан школды узак јылдарга 7-чи таҥмалу школдыҥ директоры болуп иштеген тоомјылу кижи, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи Ю. Г. Сакашеваныҥ адыла адаар деген сурак тургускан. Бойым да бу шӱӱлтеле јӧп. Эл Курултайдыҥ бир канча депутаттарына бу суракла баштангам, олор база јӧп. Айдарда, бис Горно-Алтайск каланыҥ депутаттарына бу суракты кӧрзин, ӧмӧликтиҥ бу шӱӱлтезин јӧмӧзин деп баштанганыс. Мен сананзам, каланыҥ депутаттары оны јӧмӧӧр.
Бисте АР-дыҥ башчызы Олег Леонидович Хорохординниҥ баштаҥкайыла Алтай тилди јӧмӧӧри ле ӧскӱрери аайынча госпрограмма јӧптӧлгӧн. Алдында подпрограммалар болгон. Ол тушта ого јылдыҥ ла 5 миллион салковой салынатан. Ол акча једишпей турган деп республиканыҥ депутаттары айдышканыс, кӧп депутаттар бисти јӧмӧгӧн. 2021 јылдаҥ ала бу программаныҥ акчазы кӧптӧгӧн. 2021 јылда 10 миллион, 2022 јылда 15 миллион салынган. 2023 јылда, айалга кӱч те болзо, башкару бу программага акчаны астатпай, бир эмештеҥ кӧптӧдип турганы јакшы.

– Кычыраачыларыска бу акча кайдӧӧн барып турганын јартап берзегер.
– Озо ло баштап бичик чыгарарына, алтай классиктердиҥ, балдардыҥ бичиктерин, алтай тилле мультфильмдер чыгарарына, анайда ок театрда алтай ойын-кӧргӱзӱлер тургузарына барат. Алдында јылдарда бу ууламјыларга акчаны кӧптӧдӧр керек деп кӧп айдылган, је чыгарылган акча бир ле кеминде артатан. Эмдиги башкару бу суракка ајару эдип, акчаны јылдаҥ јылга кӧптӧдип турганы јакшы. Мында депутаттардыҥ да камааны бар. Оныҥ да учун бу текши једим деп айдар керек.
Јашӧскӱримди тӧрӧлчи кӱӱндӱ болор эттире таскадарына керектӱ акча 7,5 млн салковойдоҥ 15 млн салковойго јетире кӧптӧдилгени база текши једим.
Ӱредӱликте јаан сурактардыҥ бирӱзи – ол ӱредӱчилер једишпей турганы. Бӱгӱнги ле кӱнде јӱстеҥ ажыра вакантный јерлер бар. Оныҥ да учун бис, депутаттар, ӱредӱликтиҥ ишчилерине служебный јадар јерлер алар акчаныҥ кемин 10 млн салковойдоҥ 20 млн салковойго јетире кӧптӧтсин, анайда ок ӱредӱчилердиҥ, таскадаачылардыҥ ишјалын бийиктетсин деп баштанганыс.

– Школдыҥ балдарын тартары керегинде суракты курчуда тургузадар деп уккам.
– Горно-Алтайскта курч сурактардыҥ бирӱзи – ол балдардыҥ школго једери. Калада сок јаҥыс автоперевозчик деп билер болбойор. Горно-Алтайск кандый бир кичинек кала, калачак эмес, ол республикабыстыҥ, Россия Федерацияныҥ бир субъегиниҥ тӧс калазы. Је улус тартар маршрутный автобустары дезе кӱч айалгада, туку 70-80 јылдарда чыгарган ПАЗ автобустар маҥтадат. Меге кӧп тоолу ветерандар, јаан јашту улус баштанып, автобустардыҥ тепкиштери бийик, ого чыгатаны, оноҥ ойто тӱжетени кӱч деп айдат. Талдаштарга барып турарымда, ӱренчиктерди школдыҥ автобустары тартсын деп улус баштанган. Бу ПАЗ автобустар эски болгоны учун јаантайын сынат, оноҥ олор газла одырынат. Газзаправказы база улай ла сынып јадар. Кезикте тискинчилер ишке чыкпай јат, оноҥ улам улус ижине једип болбойт, балдар урокторына оройтыйт. Бу алдынаҥ ла бери турган курч сурактардыҥ бирӱзи. Оныҥ учун мен ада-энелердиҥ мындый баштанузын јӧмӧп, бу суракты кӧдӱргем. «Ӱредӱ» программа аайынча тӧс јердеҥ школдорго автобустар берип турганын слер билерер. Ол автобустарды балдар тартсын деп бередилер, а бу иш бисте бӱтпей јат. Бу суракты депутат коллегаларым база јӧмӧжӧт. Бис республикан парламенттиҥ ӱредӱ ле билим аайынча комитединде бу суракты канча катап кӧдӱргенис. Каланыҥ администрациязыныҥ чыгартулу улузын айттыртып, кожо шӱӱшкенис. Балдарды автобустарлатартсын деген суракты курчуда тургусканыс. «Эдер кижи эбин бедиреер, этпес кижи шылтагын бедиреер» деген кеп сӧс тӧ бар ине. Бу учуралда јӱзӱн-башка шылтактар табылып јат. Баштап јолдор уйан, ГИБДД биске јаратпас деп айдышкан. Оноҥ јолдорды јазаганыс. Ол ло мениҥ округымда Колхозный логто узак јылдарга јол коомой айалгада болгон, јазап салдыс. Дубовая роща микрорайондӧӧн база. Асфальт салынган, эмди балдарды тартар деген суракты ойто ло кӧдӱредис. Балдарды тартарга нормативно-правовой документ јок деп шылтак тапкандар. Депутаттар јуулыжала, шӱӱжеле, Эл Курултайдыҥ сессиязыныҥ адынаҥ Госдумага, ӱредӱниҥ министерствозына, ӱредӱ керегинде федерал јасакка кубулталар кийдиреле, биске балдарды ол автобустарла школдордӧӧн тартатан чыду берзин деген баштану эткенис. Бу ла јуукта Госдумада бистиҥ депутат Роман Птицынга јолугып, бу суракты тӱргендетсин деп сурагам. Нениҥ учун дезе, 30 градус соокто токтодуларда балдар тоҥуп турат, автобус сынып калган болзо, узак турарга келижет.

– Јарт. Слер јаҥыс ла бойыгардыҥ талдаачы округардыҥ сурактарыныҥ аайына чыгарыла болорзынбай, ӧскӧ дӧ сурактар аайынча иштеп турганар деп билерим.
– Мен Эл Курултайдыҥ депутадына каладаҥ ӧткӧм. Республикан парламенттиҥ депутаттары болгон адыста бис јӱк бойыстыҥ кичинек округыстыҥ депутаттары эмес, бӱдӱн республиканыҥ депутаттары болуп, тергеебистиҥ сурактарын кӧдӱрер чыдуларыс бар. Кажы ла аймакта кандый курч сурактар бар, олорды кӧдӱрип иштенедис. Мен бойымныҥ ӧскӧн-чыккан тӧрӧл Сугаш јуртымныҥ курч сурактарын база кӧдӱредим. Анда иштеҥкей, нак, тереҥ јаҥжыгуларлу, бой-бойын кӧдӱрер, бой-бойын тооп јӱрер, јуртыныҥ курч сурактарын шӱӱжер улус јуртайт. Сугашта јирме јылдаҥ ажыра клуб јок болгон. Быјыл клубты тудар иштер башталган. Бу сурактыҥ тӱӱкизи коркышту узун. Тӧрӧл јуртымныҥ улузына олордыҥ чыдамкайы учун быйаным айдадым. Клубты тудар деген кыймыгу тыҥыда 2016 јылда башталган. Ол тушта клубтыҥ заведующийи болгон Алена Николаевна Монтоковага, јурттыҥ ветераны Валентина Кузуковна Ерелинага быйан айдар керек. Ол баштануларга јурттыҥ улузыныҥ салган колдорын јууган. Анайып, биске клуб керек деген кыймыгу башталган. Баштануны ол тушта Госдумада депутат болгон Родион Букачаковко бергендер. Родион Борисович ол баштануны тудунганча, республиканыҥ башчызына кирип, оныҥ јӧбин алала, Москвада культураныҥ министерствозына кирген ле бу суракты кыймыктаткан. Айалга кажы ла катап солынат, «тударыс», оноҥ «тутпазыс» дежер. Эл Курултайдыҥ јааны болгон Владимир Николаевич Тюлентин бу суракты база тыҥ јӧмӧгӧн. Анайып, Алтай Республиканыҥ депутаттарыныҥ болужыла, Эл Курултайдыҥ председатели А. П. Кохоевтиҥ тоомјылу сӧзиниҥ кийнинде бу сурак јеринеҥ кыймыктанган. Эмди 2023 јылда тӧрӧл Сугаш јуртымда клуб табыштырылар деп иженедим.

«Алтай Кабай» деген јаан ӱлекер бар. Бу сурак туку 1990 јылдардаҥ бери чӧйилген, баштап Алтай культураныҥ тӧс јерин тудар деген куучындар ӧдӧтӧн. Је ол јол алынып болбогон. Эмди бу суракты депутаттар јаантайын кӧдӱрет. Олег Леонидович республиканыҥ башчызыныҥ јамызына турганыла бу суракка база јаан ајару эткен. Ол Горно-Алтайск каланыҥ администрациязына јакылта берген ле андый тӧс јерди тударга јер чыгарылган. Јер Кучияк микрорайонноҥ берилген болгон. Культураныҥ министерствозы ӱлекер белетеп иштеген. Је адакыда Алтай культураныҥ тӧс јери тудулатан јер јарабай калган. Эмди «Алтай Кабайды» Алтайская долинада тудатан ӱлекер белетелип јат. Башкару бу суракка јаан ајару эдет ле келер јылдарда оны тудары аайынча иштер башталар деп иженедим. Эл Курултайдыҥ депутаттары Алтай культураныҥ тӧс јери – «Алтай Кабайды» тударына керектӱ ӱлекерди белетеерине акча чыгарзын деп база баштанган.

Оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу сурактар бар. Андыйлардыҥ бирӱзи – ол јарлу Ирбизек баатырыска кереес тургузары. Ол аайынча тергеениҥ башчызыла да јолуккам. Албаты ол кереести тударына акча да јууган. Тургуза ла ӧйдӧ 500 муҥ кире салковой культураныҥ министерствозыныҥ чодында јадат. Кереестиҥ ӱлекери белен. Эмди оны тургузатан јерди чокумдаар деген сурак турат. Кереести «Спартак» стадиондо тургузар ла стадионды Ирбизектиҥ адыла адаар деген шӱӱлте бар. База бир шӱӱлте – Себиниҥ боочызынаҥ тӱжӱп келзе, Чуйдыҥ јолынаҥ Кан-Оозындӧӧн барган бурылчыкта тургузар. Бу сурак шӱӱжӱде. Ол пандемияла колбой чӧйиле берген деп айдар керек.
Ӧрӧ тоололгон иштер Эл Курултайдыҥ ӱредӱ, билим, культура, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлер аайынча комитединиҥ ууламјыларына кирип турган болзо, су-кадыкты корыыры ла јонјӱрӱмдик корулаш аайынча комитеттиҥ ижинде эҥ јаан ајару аҥылу јуучыл операцияла колбой кезиктей мобилизацияга барган уулдардыҥ билелерине болуш јетирерине эдилет. Бис уулдарга акча-манат чыгарары јанынаҥ сурактарды кӧдӱргенис. Бастыра некелтелерди республика бӱдӱрет деп темдектеер керек. Бу јанынаҥ депутаттар бойлорыныҥ округтарында мобилизованныйлардыҥ билелерине ајару эдедис. Мениҥ округымда ӱч андый биле бар. Бир биледе бу сооктордо суузы тоҥгон. Юрий Викторович Нечаевле кожо Водоканалга чыгып, суракты ајаруда тудадыс. База бир биле быјыл туразын газка колбогон ло сооктордо туразына газ келбей барган деп баштанарда, ол сурактыҥ аайына чыкканыс.

База бир јаан сурак – улусты јерлерле јеткилдеери. Очередьте сӱреен кӧп улус турат. Олордоҥ јӱк ле јеҥилтелер алып тургандардыҥ тоозы тӧрт муҥнаҥ кӧп. Бис дезе јерди берип болбойдыс, калада јерлер јок. Каланыҥ администрациязы јерлерди берип болбой до турза, улустыҥ угузу-заявлениелерин алат. Угузулар кӱннеҥ кӱнге кӧптӧйт. Мен администрацияга јерлерди берип болбос болзор, улуска јартын айдып, угузулар албас, улусты тегин ижендирбес керек деп айдадым. Чын, калада јерлер јок. Бис, бир канча депутат, јер јок болзо, акчазыла беректер деген баштаҥкайла Эл Курултайга чыкканыс. Јасак бар, оны бӱдӱрип болбой турган болзос, акчазыла беректер деп. Темдектезе, 300 муҥ салковойдоҥ берер. Оны алган улус очередьтеҥ чыгып јат. 2020 јылда андый баштаҥкай эткенис. Каланыҥ депутаттары бисти база јӧмӧйт. Айса болзо, келер јылдарда андый болор.

Эмчиликтерде ишчилер једишпейт. Бу сурак база курч турат деп айдар керек. Келер јылда эмчиликтиҥ ишчилерине служебный он квартира садып берерине акча салынган.
Одыру учун алып турган акчаныҥ кеми сӱрекей јабыс деп ветерандарыс баштанат. Чын, анда канча јылдарга индексация эдилбеген. Бу суракты база улайын кӧдӱредис. Ол акчаныҥ кеми 2023 јылда бийиктеер учурлу. Не дезе, публичный кычырыштарда ол керегинде кӧп айдылган болгон. Анайда ок ветерандар тиш эмдедериниҥ сурагын кӧдӱрет. РФ-тыҥ иштиҥ ветерандарына протезирование акча тӧлӧбӧзинеҥ болзо, АР-дыҥ иштиҥ ветерандарына андый эмес. Олор «бис бир ороондо јададыс, јеҥилтелерди тӱҥейлезин» деп баштанат. Мен бу суракла экинчи јыл базадым. Бистиҥ министр Адар Геннадьевич Сумин јӧпсинип, «акчаны табарыс, бюджетке саларыс» – деп айткан эди.
Туразын газка колбоорго кайда да эки јӱс муҥ салковойго јуук акча керек. Ол улустыҥ таҥынаҥ чыгымы. Каланыҥ, республиканыҥ депутаттары улуска јӧмӧлтӧ эдип, компенсация-акчаныҥ кемин кӧптӧтсин деген суракты јаантайын кӧдӱрет.

– Эл Курултайдыҥ ӧткӧн сессиязында республикан газеттердиҥ ле «Алтын Туу» бичик чыгартуныҥ ишчилериниҥ ишјалын бийиктедер керек деген суракты кӧдӱрген эдер. Ол учун ӧмӧлигистиҥ адынаҥ быйан айдадым…
– Мен бойым да газетте иштегем. Ишмекчи јолым «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттеҥ башталганына јаантайын быйанду јӱредим. Мында тереҥ јаҥжыгуларлу, бой-бойына болужар, јаанды јаан, јашты јаш деер нак ӧмӧлик иштейт.
Ишјалдыҥ кеми јабыс, вакантный јерлер де бар болгонын билерим. Оныҥ да учун Эл Курултайдыҥ сессиязында бюджетти баштапкы кычырышла јӧптӧӧр тушта бу суракты кӧдӱргем. 2022 јыл Россияныҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ јылы болордо, бис республика болгон адында алтай тилле чыгып турган эл газетке јӧмӧлтӧ, тӧрӧл тилиле иштеп турган улуска ајару эдер учурлу. Алтай тилди јӧмӧӧри ле ӧскӱрери аайынча госпрограмманы јӧптӧгӧнис. Оныҥ ижи иле кӧрӱнип келген. Бичиктер, мультфильмдер, театрда алтай спектакльдар кӧптӧп келди. Онызы јакшы. Бӱгӱн, качан электрон СМИ-лер озолоп турган ӧйдӧ, печатьтыҥ сӧзиле, байа бир газеттиҥ тилиле иштеп турган улусты јӧмӧӧр керек деп сананадым. «Кем печатный тилле иштеп турган – олор геройлор, кем кӧчӱришле иштеп турган – олор эки катап геройлор» – деп, јарлу јерлежис Бронтой Бедюров тегиндӱ айтпаган ине.
– Петр Борисович, ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан, ижигерде једимдереер кӧп болзын.

Кырчын ЯШЕВ куучындашкан