Алтайдын Чолмоны

«Јаҥыс катап берилген јӱрӱмде…»

20.12.2022

Бу кӱндерде газеттиҥ редакциязына калада јаткан Игорь Николаевич Тодошев кирип јӱрди. Ол ӧмӧликтиҥ ишчилерин јӱсјылдык юбилейиле уткуп, бойыныҥ ӧйинде алтай эл-јон ортодо јарлу ла тоомјылу улус болгон ада-энези керегинде кыскарта куучындап берди. Бӱгӱн оныҥ эске алынганын ла бу билениҥ кӧмзӧзинеҥ алылган фотојурукты јарлап турубыс.

— Энемниҥ ады-јолы Байрычы Ергомышевна Тодошева деп кижи болор. Ол былтыр јаҥар айдыҥ 21-чи кӱнинде јада калган. Эртен энемниҥ бир јылы болор, бала-барка, тӧрӧӧн-туугандар јуулыжып, чай-чуй азып, оны эске алынарыс. Ол адамла экӱ ӱч бала азырап чыдаткан. Карындажым Олег јеткерге учурап, 2011 јылда јада калган. Олег туу чанала тазыктырынып, маргаандарда јаантайын каланыҥ јуунты командазы учун турушкан. Бийик категориялу эмчи сыйным, Татьяна, тургуза ӧйдӧ су-кадыктыҥ «Авиценна» деп тӧс јеринде иштейт. Балдардыҥ эҥ јааны мен. Салым-јӱрӱм мени туку ла јиит тужымнаҥ бери культураныҥ ижиле колбогон. Бӱгӱнги кӱнде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда актер болуп иштеп турум. Је мен бу учуралда бойлорыс керегинде эмес, а ада-энем јанынаҥ айдарга санангам.

Редакцияга туку ла ӱлӱрген-кӱчӱрген айларда, качан «Алтайдыҥ Чолмоны» тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын кидим темдектеп турарда, кирип чыгарга санангам. Је анайып ла јол келишпеген. Эне-адамныҥ ижи-тожы тӧрӧл тилле чыгып турган газетле јуук тудуш болгон ине. Адам газетте каруулу качы, оноҥ узак ӧйгӧ кӧчӱреечи болгон. Энем дезе типографияда «Алтайдыҥ Чолмонын» чыгарып, амыралтага чыкканча јетире линотипист болуп иштеген. Мен деген кижи энемди ле айланып, ол ло типографияныҥ станокторыныҥ ортозында чыдагам.

Энем 1927 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 21-чи кӱнинде Шабалин аймактыҥ Каспа јуртында чыккан. Кыс ӧбӧкӧзи Майманова болор. Школдо тӧрт класска јетире ӱренеле, энезине кой кабырарга болушкан. Каспадаҥ туку Ӱстиги Чаргыга јетире јойу койлор айдайтан. 1946 јылда оны Горно-Алтайскка кычырып, јакшы ижи учун Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ ордениле кайралдагандар. Энеме ол тушта јӱк ле он јети јаш болгон. Бу ла јылда Оҥдой аймакта Кеҥидеги совхозтыҥ озочыл койчызы Тана Марчинага Социалистический Иштиҥ Геройыныҥ ады адалган эди.

1948 јылда кижиге барган. Адамныҥ ады-јолы Николай Ильич Тодошев деп кижи болор. Олор ӱч бала азырап чыдаткандар деп байа ӧрӧлӧй айткам. Энем ле адам 57 јыл јуртагандар. Алышкан кийнинде јиит биле калада јадар деп јӧптӧшкӧн. Энем полиграфисттердиҥ курстарында ӱренип, јаҥы ла ачылган типографияга ишке кирген. Ол ӧйлӧрдӧ оныҥ директоры болуп Геннадий Палкин деп кижи иштеген. Мен 1950 јылда чыккам. Эмеш чыдап келеримде, энем мени бойыла кожо ишке алып алатан. Санаамда Худякова, Кондрючина деп линотиписттердиҥ ӧбӧкӧлӧри артып калды. Ефросинья Сатлаеваныҥ ишке келгенин эмдиге јетире эске алынып јӱредим. Јап-јаш, коп-коо кыс болгон эди. Директор энемди оныҥ таскадаачызына кӧстӧгӧн.

Бу линотиписттер «Алтайдыҥ Чолмонын» тергендер. Ол тушта эмдигизиндий јазалдар болгон эмес. Ончо иш эки колдыҥ кӱчиле эдилген. Партияныҥ съездтериниҥ ле пленумдарыныҥ јӧптӧри келзе, линотиписттер бир амыры јогынаҥ ӱч сменала иштейтен. Энем капшуун ла чыйрак, бичикчи кижи болгон. Ол депутаттардыҥ оромдогы, каладагы, областьтагы ла крайдагы советтерине кӧп катап тудулган. Пенсияга 70-чи јылдардыҥ башталганында чыккан. Айылда тыш-амыр база отурбаган. Директор ишке алдырар ла бу кижи, ол кижи учун иштеп ийзеер деп сураар. Јаан јашту ӱйеде, энемдий улуста, мойножор, мекеленер, сӱмеленер кылык-јаҥ болгон эмес. Кайда иш, кайда јондык керектер, кайда субботниктер — олор јаантайын анда.

Адамды эске алынып, ол керегинде айтпас аргам база јок. Быјыл кандык айдыҥ 12-чи кӱнинде ого туй ла јӱс јаш толгон. Ол «Алтайдыҥ Чолмоныла» јажыт кижи болгонын темдектеер керек. Николай Ильич Апшыйакту јуртта чыккан ла ӧскӧн. Биледе оны Токшын деп адап туратандар. Адам 1942 јылда Москвада лётчиктерди белетеер училищени јаҥыс ла беш темдектерге ӱренип божоткон. Јиит штурман-радистти Ыраак Кӱнчыгышта јопондорло болгон јуу-согушка аткаргандар. Бу фронттоҥ јанып келеле, узак ӧйгӧ партияныҥ ла советтердиҥ ижинде эрчимдӱ иштеген. Алтай улустыҥ ортозынаҥ Москвада КПСС-тыҥ Тӧс Комитединиҥ бийик ӱредӱлӱ партийный школында эҥ баштапкыларыныҥ тоозында ӱренген кижи болор.

1956 јылда Москвада болгон ӱредӱдеҥ јанып келеле, КПСС-тыҥ Туулу Алтайдагы обкомыныҥ јаҥы тӧзӧлгӧн пропаганда ла агитация аайынча бӧлӱгинде, оноҥ бичиктер чыгарар издательстводо директор, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте каруулу качы ла кӧчӱреечи болуп иштеген. Ол оору-јоболдоҥ улам 2005 јылда јада калган.
Ада-энем јаҥыс катап берилген јӱрӱмин Алтайына ла албатызына учурлаганы биске јозок болуп артат.

Арутай Адаров бичип алган

Фотојурукта: солдоҥ оҥ јаны јаар ичкери алдында отургандары Николай Тодошев, јети јашту кызычагы Таня, балдардыҥ энези Байрычы Тодошева, кийнинде тургандары 29 ла 8 јаштарлу уулдары Игорь ло Олег