Алтайдын Чолмоны

Јӱк ле будыстыҥ алдын ајыктабай, ыраада кӧрӧктӧр

27.12.2022

А. П. Манзыров — Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ шӱӱлтечизи. Бойыныҥ ӧйинде Александр Поликарпович Алтай Республиканыҥ Россияныҥ Президентиндеги чыгартулу кижизи — Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы, АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министри болгон.

— Александр Поликарпович, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйды ээчиде лауреатка табыштыратан ӧй јууктап келди…
— Келер јылдыҥ чаган айында Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ээчиде јылдыгы темдектелер, бу кижиниҥ адыла адалган кӧмзӧ-фондтыҥ адынаҥ сый берилер – одус экинчи катап.
Бӱгӱн бисте бу сыйдыҥ 35 лауреады бар. Былтыр бис ады јарлу бу кижиниҥ юбилейлик сыйын табыштырганыс, коронавирус оору табылганынаҥ улам оны 2021 јылдыҥ кӱӱк айында табыштырарга келишкен.
Быјыл эпидемиялык айалга јакшы јаны јаар кубулганыла колбой, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйын табыштыратан чӱм-јаҥды, ай јаҥыраза, чаган айдыҥ 24-чи кӱнинде ӧткӱрер деген шӱӱлте бар.
Бу сый 90-чы јылдардыҥ бажында тӧзӧлгӧнин кычыраачылар билер. Ол тушта бис, В. Э. Кыдыев, Г. П. Тайборин ле мен, јуулыжала, сый-акчаны кайдаҥ алатаны, оныҥ кеми керегинде сурактыҥ аайына чыкканыс. Баштапкы сыйды, 10 000 салковой акчаны, Самаев Геннадий алган эди – билимдик монографиязы учун.
Оныҥ кийнинде мен Москвага иштеп баргам. Ондо шӱӱшкенис санаама кирет — бу керекти баштап апарарын «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке молјоор деп. Шак ол ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ Аргачыларыныҥ биригӱзин Ю. В. Антарадонов башкарып турган ӧй. Сыйды акча-манатла јеткилдейтен каруулу керекти бойына алынзын деп, Юрий Васильевичтеҥ сураганыс.
Калганчы јылдарда сыйдыҥ акчазы канайда јуулып турганын сонуркак улус билер. Сыйдыҥ акчазы јок то ӧйлӧр болгон. Бу керекте мен јаантайын туружадым.
2018 јылда Горно-Алтайсктыҥ аэропортына ат адаары аайынча конкурс ӧдӱп турарда, улус СМС-тар аткарарында тузаланзын деп, 470 муҥ салковой јууп берген эдим. Оныҥ тогузон процент кирези ӧскӧ субъекттердеҥ јуулган.
Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ одус јылдыгыла колбой бис медальдар эткенис. Бирӱзин республиканыҥ ӧзӱмине јаан ӱлӱӱзин кошкон јаан улуска, экинчизин јиит улуска табыштырар эдип. Ондо јурукчы Вячеслав Торбоковтыҥ јуругын тузаланганыс.
2021 јылда бу сыйды табыштыратан чӱм-јаҥ Горно-Алтайскта драмтеатрда ӧткӧн. Ол тушта сыйды бис јаҥыс та јиит улуска эмес, республиканы тӧзӧӧрине, оны ӧскӱрерине јаан камаанын јетирген јаан јаштуларга база бергенис. Олор – Мария Павловна Гайдабрус, Любовь Даниловна Кудачина, Владимир Иванович Петров, Юрий Сергеевич Серебрянский.
Былтыргы јылдыҥ сыйын быјыл кичӱ изӱ айдыҥ бажында бис «Чаҥкыр Алтай» кинотеатрда табыштырганыс. Ол тушта сыйла Анатолий Михайлович Чичинов, Бронтой Янгович Бедюров, ГАГУ-ныҥ преподаватели Николай Петрович Малков кайралдатты.
Оноҥ озо јаан улустаҥ сыйды база Игнат Иванович Ортонулов, Степан Сузанович Тюхтенев, Владимир Петрович Чукуев, Даниил Иванович Табаев ле ӧскӧлӧри де алгандар.

— Александр Поликарпович, сыйдыҥ акчазын јууры јанынаҥ ээжилер кандый, эмдиги ӧйдӧ ондо кандый кубулталар эдилгедий?
— Сыйдыҥ акчазы аргалу-чакту ла фондко болужын јетирер кӱӱндӱ улустаҥ јуулган. Бӱгӱн мындый некелте бар — кандый бир организация эмезе јондык биригӱ сыйдыҥ лауреадына бойыныҥ кандидадын кӧстӧгӧн болзо, сый-акчаныҥ јарымызын фондко кӧчӱрер јаҥду. Јаан улусты кӧстӧгӧн ӧмӧликтер фондко акча кӧчӱрбес. Сыйдыҥ кереес медалин, значогын, ӧскӧзин де эттиретени чыгымду иш. Мынаҥ ары кереес статуэтка эдер деген санаа база бар.
Чорос-Гуркин, мениҥ санаамла, интернациональный кижи. Бис дезе кӧп нацияларлу республикада јуртайдыс. Оныҥ учун сыйдыҥ лауреаттарыныҥ тоозында алтай да, орус та, ӧскӧ дӧ укту улус болор учурлу, ол тоодо Россияныҥ ӧскӧ талаларыныҥ Алтай Республиканыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген улузы. Темдектезе, Алтай Республиканыҥ 30 јылдыгын темдектеер тушта Хакасияныҥ Јасактар чыгараачы јууныныҥ председатели В. Н. Штыгашев бистиҥ кайралла кайралдаткан. Не дезе, ол Карачаево-Черкесияныҥ, Адыгеяныҥ, бистиҥ областьтыҥ јаандарыла кожо Москвада субъекттеристиҥ статузын бийиктедери јанынаҥ тыҥ иштеген.
Карачаево-Черкесияныҥ, Адыгеяныҥ ол ӧйдӧ В.И. Чаптыновло кожо ӧмӧ-јӧмӧ иштеген башкараачылары эзен-амыр деп уккам. Олорды бис база ундыбас учурлу. Федерация кеминде иштеп, Алтай Республиканыҥ албатызыныҥ јадын-јӱрӱми јаранарына јаан ӱлӱӱзин кошкон улус кайда. Темдектезе, бойыныҥ ӧйинде Кош-Агаш, Улаган аймактарды Тӱндӱктиҥ райондорыныҥ тоозына кийдирерине јаан ӱлӱӱзин кошкон Курамин Владимир Петрович деп кижи бар. Ол бойыныҥ ӧйинде РФ-тыҥ башкарузыныҥ Тӱндӱктиҥ керектери аайынча комитедин башкарган. Јиит Алтай Республика баштапкы алтамдар эдерине Россияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы болгон Яров Юрий Федорович јаан камаанын јетирген эди.
Бис айакча јерлӱ, бир ууш албатылу кичинек республикада јуртайдыс, оныҥ учун јаҥыс ла бойыс керегинде эмес, јеристиҥ ады-чуузы ӧскӧ талаларга тарап-таркап барары керегинде сананалы. Јӱк ле будыстыҥ алдын ајыктабай, элбеде ле ыраада кӧрӧли. Темдектезе, Осетияныҥ бичиичизине «Алтай Республиканыҥ албаты бичиичизи» деп ат адазабыс, ондогы албаты ол ажыра алтайлар керегинде база угар, јакшы сананар эмес пе?
И. Кобзон Чечен јериниҥ албаты-артизи болгон, ол кайда ла кожоҥдозо, «Сценада Чечен јериниҥ артизи кожоҥдойт» деп јарлайтан. Ондый темдектер ас эмес. Бис алтайлар болгонысты ундыбай тура, ӧскӧ талаларда јакшы адысты чыгарарын база ундыбас учурлу.

— Мен кезикте сананарым – алтай тилдӱ албаты јок болгон болзо, Алтай Республика болгой не? А слер, Александр Поликарпович?..
— Ол философиялык, је јолду сурак деп бодойдым. Бистиҥ бӱгӱнги куучыныс Г. И. Гуркинниҥ сыйыныҥ фонды керегинде. Бу кижиниҥ адыла адалган јондык сый 1992 јылда тӧзӧлгӧн. Ол тушта акча кӧчӱргедий счет то болбогон.
Эмди Григорий Иванович керегинде. Оны 1937 јылда актуга айдап апарала, адып салганын бис билерис. НКВД-ныҥ документтеринде бичилгениле, Японияныҥ јилбӱлерине иштегени учун. Ол тушта бистиҥ калык јопондор бар деп кайдаҥ билетен.
Оныҥ учун сый јаҥыс та улу јурукчыныҥ эмес, озо ло баштап государствоныҥ баштапкы башчызы Г. И. Гуркинниҥ эземине учурлалган. Ондый улустыҥ шылтузында бисте республика бар, государстволык структураларда бӱгӱн кӧп јойпон-чиновниктер иштейт. Олор Чорос-Гуркинди ундыбас учурлу деп бодойдым. Оны ундыбай јӱрген улус бар болзо, кижи ол тушта тирӱ.
Г. И. Чорос-Гуркинге, В. И. Чаптыновко, ӧскӧлӧрине де учурлай кереестер нениҥ учун тургузылган – келер ӱйе олорды ундыбазын деп.
Эзенде Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ 90 јылдыгы темдектелер. Бис айдарыс — ол улу бичиичи, экинчи Пушкин, классик болгон деп. Је ол кижиге учурлалган јаан кереес-памятник республикада бар ба? Иосиф Истоминниҥ баштаҥкайыла акча јууп, М. Чевалковтыҥ адыла адалган библиотеканыҥ јанындагы кӧгӱстей эдилген кереестеҥ ӧскӧ не де јок. Оныҥ учун бис бу суракты ундыбай, Л. Кокышевке кереести тургузатан јерди таап алдыс — Шабалин јурттыҥ тал-ортозында, јаан јолдыҥ јанында, аймактыҥ администрацияныҥ тужы кирезинде.

— Александр Поликарпович, Слердиҥ Кокышев керегинде шӱӱлтегерле бӱткӱлинче јӧп. Лазарь Васильевич, мениҥ шӱӱлтемле, кезикте Пушкиннеҥ артык бичиген, Темдектезе, «Туба» туујы.
Је куучыныстыҥ тӧс темазына кӧчӱп, чике сурак берейин: Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ фондына Алтай Республиканыҥ јамылулары канча салковойдоҥ кӧчӱрзин?
— Темдектезе, республиканыҥ башчызы ла Эл Курултайдыҥ председатели (условно) — 5 000 салковой, олордыҥ баштапкы ордынчылары – 4 000 салковойдоҥ, тегин ордынчылары – 3 000 салковойдоҥ, министрлер – 3 000 салковойдоҥ, министрдиҥ ордынчылары – 1 000 салковойдоҥ, аймактардыҥ јаандары 3 000 салковойдоҥ, оноҥ ары.
Тегин улустаҥ патриот кӱӱндӱ улус республикада ас эмес, олордыҥ бирӱзи — газеттиҥ ветераны Валентина Николаевна Боконокова. Ӧрӧкӧн Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ фондына акчаны јылдыҥ ла кӧчӱрет.
Учуралды тузаланып, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларын ла ӧмӧлигин келип јаткан Койон јылла акту кӱӱнимнеҥ уткуп турум, су-кадык, ырыс кӱӱнзейдим!

Тениш ТОХНИН куучындашкан