Алтайдын Чолмоны

Ӱйедеҥ ӱйеге ӱредӱчи јолы улалат

27.12.2022

Туулу Алтайдыҥ албаты ӱредӱлигинде Чумакаевтердиҥ ады-јолдоры элбеде јарлу. Олордыҥ угы-тӧзинде ӱредӱчилер, таскадаачылар, јондык ла государственный ишчилер. Ӱйедеҥ ӱйеге ӱредӱчи јолы улалып келген ук-тӧс. Бӱгӱнги де кӱнде билим иштерде Чумакаевтердиҥ ады-јолы база бар.

Улу јууныҥ кийниндеги кӱч ӧйлӧрдӧ ӱредӱчиниҥ ижин кӧп тоолу јайалталу ла бойыныҥ ижин сӱӱген улус апарган. Ондыйлардыҥ бирӱзи Семен Четпорович Чумакаев болгон.
Семен Четпорович 1929 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 15-чи кӱнинде Майма аймактагы Ӱстиги-Иша деп јуртта чыккан. Оныҥ адазы Четпор Семенович Чумакаев Эликманар аймакта Куйум јуртта ӱредӱчи болуп иштеген. Энези Базмаш Моткочекова балдарын кичееп, айылдыҥ ла ижинде јӱрген. 1941 јылда ый-сыгытту Улу јуу башталарда, адазы јууга атанган. Је эки јылдаҥ, 1943 јылда, сурузы јок јылыйган деп табыш угулган.

Јӱрӱмниҥ јолын кем де талдап албай јат. С. Ч. Чумакаевтиҥ салымы саҥ башка бурылчыкла барган. Бала туштаҥ ала кичинек уулчак Семен јааназыныҥ айлында ӧскӧн. Јааназында 19 бала болгон. Ол кызалаҥду ӧйлӧрдӧ холера, тиф деп оорулар албатыны бийлеп, кӧп тоолу јӱрӱм апарган. Јааназыныҥ да балдары бу оору-јоболдорго алдыртып, јаба бастырткан. Јӱк ле сегис бала: тӧрт кызычак ла тӧрт уулчак эзен-амыр арткандар. Бойыныҥ бала тужындагы ӧйлӧрин Семен Четпорович јылу эске алынып, јааназы керегинде мынайда айдатан: «Эҥ ле јуук ла кару мениҥ Уулай јаанагым! Јолым јарыткан ай-кӱним, ийде-кӱч берген ӧргӧӧм! Айлы-јуртын билгир башкарып, мал-ажын ајарып кичеейтен. Анайда ок ол јалтанбас аҥчы кижи болгон. Тайга-тууларда јаҥыскан аҥдап јӱрер, јаан аҥдардаҥ бир де коркыбас. Уулай јаанактыҥ айлында чыдап ӧзӧргӧ меге сӱрекей јаан ырыс келишкен».

Чындап та, Семен Четпоровичтиҥ јааназы ар-бӱткеннеҥ бӱдерде чыдалы тыҥ болуп бӱткен. Недеҥ де јалтанбас ӱй кижи. Јӱрӱмниҥ јолындагы уур-кӱчтерди ончозын јеҥип чыгарга чырмайып јӱрген. Јаанагыныҥ ӱлешкен јӱрегиниҥ јылузын, кичееп чыдатканын ол кӱр-кӧксинде јаантайын алып јӱрген. Бойыныҥ да јеҥил эмес јӱрӱмдик јолында бу јылу ого кӱч кожуп, болужып јӱретен. «Мен јӱк ле эки јаанакты билерим. Бирӱзи — бичиичи Максим Горькийдиҥ јаанагы ла мениҥ, јажына ундылбас Уулай јаанагым!» — деп, јылу сӧстӧрлӧ Семен Четпорович айдып јӱретен.

1940 јылда Семен деп уулчак Куйумдагы баштамы класстардыҥ школын ӱренип божоткон. Эјези Анна Семеновна Чумакаева оны калага экелип, 12-чи таҥмалу школго кийдирген. Ӱч јылдаҥ школды ӱренип божодоло, ол Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер училищеге кирген. 1946 јылда јиит специалистти Улаган аймакка иштеерге ийгендер.
17 јашту јиит бойыныҥ ишмекчи јолын Балыктујул јуртта баштаган. Баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи бойыныҥ клазынаҥ башка 5-7 класстарда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ урокторын ӧткӱрген. Бир канча ӧйдӧҥ, 1949-1952 јылдарда, ол Кан-Оозы аймакка иштеп барган. Билгирге јӱткиген јиит ӱредӱчи 1952 јылда Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер институттыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ бӧлӱгине ӱренерге кирген.

С. Ч. Чумакаевтиҥ ончо ишмекчи јолы балдарга, ӱредӱликке учурлалган. Ыраак Улаган ла Кош-Агаш аймактарда канча-канча онјылдыктардыҥ туркунына балдар ӱреткен. Амыралтага да Кош-Агаш аймактагы Белтир јурттыҥ школында иштеп тура барган. Ол ӧйлӧрдӧ бу школдо директор болуп Василий Четпорович Чумакаев иштеген. Оныҥ темдектегениле, Семен Четпорович кӧпти билер, билгири бийик, санаалу, ченемели бай ӱредӱчи болгон. Балдарга берилип турган билгирлердиҥ чыҥдыйын некеер кижи. Ол кожо иштеп јӱрген ишмекчи-коллегаларында, ӱреткен ӱренчиктеринде јаан тоомјыда јӱретен. Директор кижиниҥ мынайда баалаганы кандый да кайралдаҥ баалу. Улу јууныҥ кийнинде ӧйлӧрдӧ Тӧрӧлиниҥ ӧҥжип ӧзӧтӧн салымында мындый ок улус јаан салтарын јетиргендер. Олордыҥ эрчимдӱ ижиле, балдарды сӱӱгениле, билгирге јӱткигениле орооныс јаан једимдерге јеткен.

Мениҥ де салымымда ырыс келижип, таайымла кожо иштеерге келишкен. 60 јылдардыҥ учында мен областьтагы национальный школды ӱренип божодоло, оноҥ ары ӱренип барарга акча иштеп алар деп санандым. Улаган јурттагы балдардыҥ садына иштеерге кирдим. Бир канча ла ӧйдӧҥ мени аймактагы ӱредӱ бӧлӱктиҥ јааны М. С. Набутов алдыртып, мынайда айткан: «Саратанныҥ школында балдарды ӱредер ӱредӱчилер једишпей јат. Биологияла, географияла, химияла уроктор ӧткӱрер кижи јок. Слерге бу школго барып, балдар ӱредер керек». Кӧксимдеги јӱрегим оозыма чыгып, тыныш алынып болбой, «Јок, менде ӱредӱ, ченемел јок, балдар ӱредип болбозым» — деп, каруузын бердим. «Сананып кӧрӱгер. Эки кӱн берип јадым» — деди. Эки кӱннеҥ мен барбадым. Ӱчинчи кӱнде мени ойто ло аймактагы ӱредӱ бӧлӱктиҥ јааны алдырткан. «Слер область ичинде эҥ артык школды ӱренип божотконыгар. Барып балдарды ӱредигер. Слердиҥ «јок» деп айдар учурыгар јок» – деди. Канайдар база, коркып-ӱркӱп иштеп барарга келишкен.
Баштап-тарый меге школдыҥ директоры К. С. Кыныев, ӱредӱ аайынча заведующий

С. Ч. Чумакаев, ӧскӧ дӧ ӱредӱчилер болушкандар. Олордыҥ јаан јӧмӧлтӧзиле мен бир јыл иштеп чыктым. Бир јыл кӱч те ӧткӧн болзо, меге јаан ченемел, билгир берип, санаа кошты. Семен Четпорович мениҥ таскадаачым болгон. Урокто белетенери, досконыҥ јанында канайып турары, кандый ӱнле куучындаары, уроктордыҥ кийнинде балдарла кандый иштер ӧткӱрери — ончозына таскаткан. Кажы ла урокто келип отурар, уроктор кандый кеминде ӧткӱрилгенин чыгара айдар, једикпестерди темдектеп, керек дезе мактап та ийер. Баштапкы ӧткӱрген урогым санаамда јакшы артып калган. Уроктыҥ кийнинде Семен Четпорович ончо једикпестерди тоологон. Кӧстиҥ јажын тудуп болбой, мен тыҥ ыйлагам. Ончо ӱредӱчилер јӱк ле унчукпай уккандар. Ӧскӧ болор аргазы да јок болгон. Бир де иштебеген, бойы кыс бала балдар ӱреткенде незин кайкаар… Баштапкы ӱредӱлӱ четверть учына јууктап келерде: «Слерде једимдер бар эмтир, иштегер ле» — деп, ол айтты. Келип јаткан јаҥы 1969 јылдыҥ алдында каткырып айткан эди: «Албадангар, иштегер. Уроктор бир эмеш јакшы эмтир». Ӱредӱлӱ јылдыҥ учында бойыныҥ шӱӱлтезин база јетирди: «Јыл туркунына иштедигер, бир канча једимдер бар. Је оноҥ ары ӱренер керек. Кандый да кӱч болзо, ӱренер керек. Ӱренип чыксагар, Слердеҥ јакшы ӱредӱчи болор».

Семен Четпорович бичикчи, ченемели бай методист ла ӱредӱчи болгон. Ойгор санаалу, чикезине айдар, курч ајарулар эдер, је ол ок ӧйдӧ кижини качан да јабыс кӧрбӧс кижи. Тӧп, токыналу ајару эдер. Бойыныҥ ченемелиле јаантайын ӱлежер. Алтай тил ле литератураны школдордо балдарга ӱредери аайынча эп-аргаларын газет ажыра таркадар. Олордыҥ кӧп сабазы ол ӧйлӧрдӧ чыккан методикалык јуунтыларга кирген.
С. Ч. Чумакаев кӧрӱм-шӱӱлтези бай, ачык-јарык кылык-јаҥду, је ол ок ӧйдӧ ончо ло немени јӱрегине јуук алынар кижи болгон. Тыш-бӱдӱми јаантайын ару-чек јӱрер. Алтай ла орус литератураны кӧп кычырар. Классиктердиҥ чӱмдемелдерин санаазында алып јӱрер. Эҥ ле сӱӱген ӱлгерчилери А. Пушкин, М. Лермонтов, Ф. Тютчев, С. Есенин болгон. Анайда ок И. Крыловтыҥ басняларын сӱӱр. Нениҥ учун дезе баснялар санаа-шӱӱлтелерлӱ, укаалу, таскадулу ла ӱредӱлӱ болуп јат. Алтай бичиичи-ӱлгерчилер ортодо Лазарь Кокышевтиҥ јайаандык иштерин сӱӱр. Семен Четпорович каа-јаада бойы кожоҥдоорын сӱӱйтен. Алтай ла орус албатылык кожоҥдорды токыналу чӧйӧтӧн.
90-чы јылдарда болгон солынталардыҥ кӧп лӧ сабазын С. Ч. Чумакаев оҥдобойтон. Нениҥ учун албаты-јон кӧрӱм-шӱӱлтезин солыган, кандый амадулар учун таада-адаларыс Улу јууда бойлорыныҥ јӱрӱмин берген, бис неге јӱткигенис, ӱренип, иштеп јӱргенис… Ачымчылу санаалар амыр бербейтен.

Јажы јаанап калган ӧйлӧрдӧ Улу ӱредӱчи Улаган јуртта јаткан. 66 јаштуда, 1995 јылда, адалардыҥ алтайына јӱре берген. Оныҥ ончо јӱрӱми, Кудайдаҥ берилген салымы балдар ӱредерине, ӱредӱчилер таскадарына, эл-јонго јакшыны берерине учурлалган. Јӱрӱминиҥ јолы Улу јууныҥ кийниндеги ӧйлӧргӧ келишкен. Бӱткӱл ороон ичинде уур-кӱч айалга болгон. Јуу-чактыҥ кийнинде бутка турар керек, јакшыга јӱткӱп, бийик једимдерге једери — баштапкы јерде.
Улу ойгор персид ӱлгерчи А. Фирдоусиниҥ бойы керегинде айдып салган сӧстӧри бар: «Мен ӧлбӧзим, мен јаантайын тирӱ јӱрерим, мен сӧстиҥ ӱренин јайып салганы учун». Бу ойгор санаа-шӱӱлтелӱ айдылган сӧстӧр албатыныҥ ончо јайалталу ӱредӱчилериниҥ салым-јӱрӱмине, ол тоодо С. Ч. Чумакаевке, сӱрекей јакшы келижет.

Лидия Байчынбаева