Алтайдын Чолмоны

«Јирме тӧрт јылга улай…»

27.12.2022

«Алтайдыҥ Чолмонында» јаҥы јылдыҥ алдында башка-башка бӧлӱктерде иштеген улусла туштажып, бӱдӱрген иштердиҥ турулталарын кӧрӱп, келер јылга јаҥы керек-јарактар темдектеп, санаа-шӱӱлтелерле ӱлежетен јаҥжыгу бар. Бу јакшынак ээжини бузар јаҥ јок. Бӱгӱн бистиҥ сурактарыска карууны Алтай Республиканыҥ Олимпий совединиҥ јааны Александр Тӧлӧсов берет.

— Јыл тӱгенип јат. Александр Егорович, ол Олимпий советке незиле аҥылу болды?
— Бар јылдыҥ бастыра керектерин тоолоп айдарга кӱчке келижер болбой. Бисте аймактар да, тергеелик те, ороон до кеминде јыл туркунына кӧп иштер эдилген. Бӱдӱретен ле келер ӧйгӧ темдектелип турган керек-јарактарыстыҥ ончозын дезе Россияныҥ Олимпий комитеди ууламјылап јат. Оныҥ учун эмеш элбеде айдарга турум. Бистиҥ спортчыларда телекейлик маргаандарда туружатан аргалар эмди јок. Аҥылу јуучыл операцияла колбулу бу керек ороонныҥ бастыразына шыдар јуунты командаларына јаан согулта этти. Мындый айалгаларда элбек кемдӱ маргаандарды Россияныҥ бойында тӧзӧп ӧткӱретен сурактар туруп јат. Бисте дезе андый кыймыгуны баштайтан бастыра аргалар бар. Тӧс јер тергеелер ле талалар ортодо колбуларды орныктырар, спортчыларды ончо јанынаҥ јилбиркедер, олорды телекейлик кемине јетире кӧдӱрер, тӧрӧлчи кӱӱнди тыҥыдар некелтелер тургузат. Бу кечеги де, бӱгӱнги де сурактар эмес, олор келер ӧйдиҥ учурлу керектери.

— Кӱӱн-санаагарды оҥдоп турум. Бар јылда болгон иш-тош керегинде бис мынаҥ тӧмӧндӧй кыйалтазы јогынаҥ куучындажарыс. Јӧп болзогор, бир ле аай бу јуукта Владимир калада болгон Олимпий комитеттиҥ јууны јанынаҥ айдып ийзегер.
— Ӧрӧлӧй айткан сурактар јанынаҥ шак бу јуунда јаан куучын-эрмек ӧткӧн. Анда јетенге шыдар тергеедеҥ јӱс кире чыгартулу кижи турушкан. Алтай Республикадаҥ ого мен барып јӱрдим. Јуунда Россияныҥ Олимпий комитединиҥ јааны Станислав Поздняков јетирӱ эткен. Ол бойыныҥ куучынында ороон кеминде маргаандар јанынаҥ база айткан. Маргаандардыҥ календарин спорттыҥ министерствозы тургузып јат, акчала дезе Олимпий комитет јеткилдейт. Бу јуунда бастырароссиялык маргаандардыҥ аайы јарталып, оныла колбулу иштер чокумдалган.
Јеҥӱчилдерге нерелӱ ле телекейлик кемдӱ спортчыныҥ, Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ ишчизиниҥ адын адайтанында, тазыктыраачылардыҥ учурын кӧдӱретенинде, ӧскӧ дӧ јилбиркедиштер эдетенинде јаҥыртулар керек. Маргаандарды телекейлик кемине јетире кӧдӱрип, олорды баллдарла баалайтанына кӧчӧр шӱӱлтелер айдылган. Олимпий комитет бу јанынаҥ ишти эмди тыҥыдып јат. 2024 јылда Францияда ӧдӧтӧн Олимпиадага белетеништӱ иштер башталып калган деп айдар керек. Станислав Поздняковтыҥ айтканыла, Россияныҥ јуунты командазы дезе 2028 јылда Лос-Анджелесте болотон Олимпий ойындарда 1-3 јерлер аларга темденер учурлу. Тургуза ӧйдӧ спортко акча-манат јеткилинче чыгарылып јат.
Акча-манат спортто јилбиркедиш јанын база јеткилдеп јат. Бойыныҥ орооныныҥ магын кӧдӱргени учун јеҥӱчилди акчала јӧмӧйтӧни ол бир керек, је биске оныҥ ӧскӧ јандарын база сананар керек.
Тӧрӧлчи кӱӱндӱ улусты таскадып ӧскӱретени керегинде айдып турум. Мынаҥ озо бис школдордо олимпий уроктор ло олимпий патрульдар ӧткӱргенис. Эмди бу ишти јаҥыртып, ӱредӱниҥ бӧлӱгине Россияныҥ маанызына ла гимнине учурлалган туштажуларды кийдирер некелтелерди бӱдӱрерин јеткилдеер керек. Келер ӧйдӧ бийик ӱредӱлӱ, тереҥ билгирлерлӱ ле су-кадыгы бек ӱйедеҥ кӧп неме камаанду болор. Ӱредӱ деп сӧстӧ олимпий ӱч тӧс ээжи-ууламјы бар. Ол некелтелер бой-бойын тооп, најылажып ла Тӧрӧлин сӱӱп јӱрер деген теп-тегин оҥдомолдорло, је учурыла алза, сӱрекей тереҥ кӧгӱс-санаала тудуш болгонын оҥдоор керек.
Россияныҥ јуунты командаларын гран ары јанындагы маргаандарга нениҥ учун божотпой турган? Уйан ол эмезе тыҥ учун ба? Ого допингле колбулу керектер салтарын јетирип јат па айса јуучыл операциядаҥ улам ба? Токтодулар ла јарабастар недеҥ улам болуп турган, ол учун кем бурулу, кем каруулу: ӧскӧ ороондордыҥ керектериниҥ министерствозы, спорттыҥ бӱдӱмдери аайынча федерациялар ба айса Олимпий комитет пе? Спортчыларга бу сурактарды база јартап алар керек. Олор бойлорыныҥ тап-эриктерин јакшы билер учурлу. Ӧскӧ ороондордыҥ тилдерин билетени јанынаҥ айтпай да јадым.

— Спорттыҥ сурактары бойыныҥ кеминеҥ чыгып, ороонныҥ, государствоныҥ текши политиказы болуп калганын айтпаза да, байла, јарт. Андый болордо, олимпионик болотон кижиге тӱрген јӱгӱретени, чечен адатаны, бӧкӧ болотоны арай ла ас.
— Спортчы улуска ак-чек адын корулап аларга ол ло Телекейлик арбитраж јаргыга бойлорыныҥ тап-эриктерин билбей јадып баштанатаны алаҥзулу керек болбой. Бу сурактар јада-тура база «чечилер» деп сананып турум. Бу јанынаҥ баштапкы алтамдар бар. Москвада ла Сочиде аҥылу ӱредӱлер тӧзӧлип ӧткӱрилет. 2018 јылда бис Сочиде иштеп турган телекейлик олимпий университетке барып, бу сурактар јанынаҥ болгон ӱредӱ-семинарларда турушканыс. Бойлорыста темдектеп алган иш база бар. Андый ӱредӱлерге тазыктыраачыларды, спорттыҥ керектериле колбулу ишчилерди, спотшколдордыҥ ӱредӱчилерин аткарарга чырмайып турубыс.

— Допинг јанынаҥ нени айдарыгар? Россияныҥ атту-чуулу спортчыларыныҥ уур-кӱчтери кӧп лӧ саба учуралдарда шак ла бу «кайраканнаҥ», оны мынайда торт байлап адап турум, улам башталган эмес беди?
— Эйе, јаан спортто допинг-шиҥжӱ бар. Владимир калада болгон јуунда бу сурак база шӱӱжилген. Алтай Республикада бӱгӱнги кӱнде допинг јанынаҥ керектер, кудайга баш, јок. Оныла «нӧкӧрлӧшпӧзӧ», торт. Јаан маргаандарда јаркынду једимдерге једип, албаты-јон ортодо бийик тоомјыда јӱрген атту-чуулу јеҥӱчилдер ак-чек јӱрер учурлу. Је андый неге де јарабас «кирлӱ кылыктар» кезик аразында боло берет. Бу јанынаҥ Россияныҥ допинг-шиҥжӱ јанынаҥ аҥылу камызы карам-кайрал јогынаҥ тартыжу ӧткӱрет. Ол спорттыҥ бӱдӱмдери аайынча федерациялардыҥ чыгартулу улузы ортодо онлайн-ӱредӱ ӧткӱрип, олордоҥ экзамендер алат. Ченелтени јеҥӱлӱ ӧткӧн кижиге сертификат берилет.
Спортчылар допинг-шиҥжӱни алдында јӱк ле Олимпий ойындарда, телекейдиҥ ле Европаныҥ чемпионаттарында ӧдӧтӧн болгон, эмди бистиҥ ороондо бастырароссиялык маргааандарда 1-3 јерлер алган јеҥӱчилдер мындый шиҥжӱни база ӧдӧр. Допинг-шиҥжӱле иштеп турган камыстыҥ турчылары јербойындагы федерацияларла јӧптӧжӱ тургузып, кандый бир тергееге база келер аргалу. Олордо јербойында ӱредӱ-семинарлар ӧткӱрер тап-эриктер бар. Спортчылардыҥ эди-канында допинг табылза, олор адакы шиҥжӱни Москвада ӧдӧр учурлу. Мынаҥ ары допинг-шиҥжӱде болотон јаҥыртулардыҥ бир ле кезигин тоолодым. Кыскарта айтса, бу ууламјыда иш катуланып јат.
Владимирде болгон јуунда Россияныҥ спорт аайынча департаментиниҥ јааны Людмила Анатольевна Сарайкина база јетирӱ эткен. Оныҥ айтканыла, мынаҥ ары ороондо болуп турган маргаандардыҥ бастыразына шыдары баллдар аайынча кемјӱле баалалар. Мынаҥ озо бисте мындый ширтӱлер ле шиҥжӱлер болбогон. Мындый некелтелер маргаандарыстыҥ чыҥдыйын јарандырып, олорды телекейлик кемјӱлерге јетире кӧдӱрер деп сананып турум.

— Россияныҥ спортына, физкультура аайынча кыймыгуларга кӧп јаҥыртулар кийдирилип јаткан эмтир. Слердиҥ байа јаҥыла ајаруны су-кадык ӱйе ӧскӱрер керектерге база тыҥыдар керек деп айтканыгарга бурыларга турум. Бу ууламјы јанынаҥ чокум нени айдарыгар?
— Ол ло Владимирде болгон јуунныҥ экинчи кӱнинде бис анда ла Базыттыҥ бастырароссиялык кӱнинде турушканыс. Оны тергеениҥ губернаторы, Олимпий ойындардыҥ он беш чемпионы јӧмӧгӧн. Ол кӱн ондо болгон спорттыҥ јаан байрамында балдардыҥ садиктериниҥ оогош болчомдорынаҥ ала 70-80 јашка јетире јаан улус эрчимдӱ турушкан. Кайралдар да табыштырылган, ӧскӧ дӧ јилбиркедиштер болгон. Ол кӱн атту-чуулу гимнаст, Олимпий ойындардыҥ јети катап абсолютный чемпионы Николай Андрияновтыҥ адыла адалган спортшколго барып јӱргенис.
Бӱгӱнги кӱнде јербойындагы олимпий советтер ӱч башка маргаан тӧзӧп ӧткӱрет. Је тергеениҥ губернаторыла јӧптӧжип, олордыҥ тоозын кӧптӧдӧр аргалар бар. Бу ууламјыда гранттарла иштеерин тыҥыдар керек. Грантты ойноп алала, маргаандарды тузалу ӧткӱрерин јеткилдеер керек. Спорттыҥ олимпий бӱдӱмдерин ӧскӱретени кайда. Эмдиги некелтелерле, спортзалда кандый бир маргаан ӧткӱрилип јаткан болзо, тышкары стадиондо кыйалтазы јогынаҥ Олимпий кӱн ӧдӧр керек. Бу эки керек-јаракта туружып јаткан улустыҥ тоозы ајаруга база алылат. Спортзалда маргаанга беш јӱс спортчы јуулган болзо, стадиондо ӱч-тӧрт муҥ физкультура сӱӱчи болор учурлу. Тӧс јер биске шак мындый некелтелер эдип јат.
Бисте Олимпий советтиҥ чодыла ӧткӱретен маргаандардыҥ тооломы бар. Кандый бир федерация маргаанга чыгарылган акчаны бодоп ло чыгымдап турза, Олимпий советтиҥ ого кирижетен учуры база бар. Бу јанынаҥ иш башталып калган деп айдар керек. Јайгыда Горно-Алтайскта «Спартак» стадиондо Олимпий кӱн темдектелзе, биске, эмдиги некелтелерле, коштой јанында тудулган спорттыҥ ӧргӧӧзинде (комплекс јас кирезинде ишке табыштырылар учурлу) бастырароссиялык учурлу маргаандар ӧткӱрер керек. Комсомолка кырда болотон маргаандарла коштой стадиондо тошто бир ле уунда хоккейле эмезе конькилердиҥ бӱдӱмиле колбулу маргаандар болор учурлу. Андый ла ишти чаначылардыҥ Јыландудагы базазында база ӧткӱрер керек. Ол тушта Алтай Республикага акча чыгарылар.

— Владимир калада болгон јуунда јарадылган јӧптӧр аайынча бистиҥ тергееде кандый иштер ӧткӱрилип јат?
— Балдарды спортко ло физкультурага тартар амадула, Олимпий совет олор ортодо маргаандарды тӧзӧп ӧткӱрерин јеткилдейт. Бу јанынаҥ Шабалин аймакта балдардыҥ «Алтын-Сай» деп садигинде јуулган ченемелди мынаҥ ары ӧскӧ јерлерге јайып, элбеде таркадарга турубыс. Спорттыҥ кышкы бӱдӱмдериниҥ бирӱзиле маргаандар ӧткӱрзебис, бу садиктиҥ 3-6 јашту болчомдоры бойлорыныҥ маргаандарын база ӧткӱрет. Садиктиҥ таскадаачылары бу маргаандарды ойын кептӱ ӧткӱрип јадылар. Бис дезе олорды сыйларла јеткилдейдис, эҥ шулмус ла эҥ чыйрак балдарды грамоталарла, медальдарла кайралдайдыс. Эмди балдардыҥ мындый ойын-маргаандары текши аймакта ӧткӱрилет. Јербойыныҥ «Юность» стадионында јайгыда 6-7 кире садиктиҥ балдары јуулыжат. Мындый «спартакиадаларда» «Адам, энем ле мен» деген эстафета сӱрекей јилбилӱ ӧдӧт. Оогош болчомдордыҥ ойындарын аймактыҥ администрациязы ла ӱредӱлик бӧлӱги бастыра јанынаҥ јӧмӧйт. Оны тогузынчы јыл улай ӧткӱредис. Туружаачыларыныҥ тоозы балдардыҥ эне-адаларыла кожо 120-130 кижиге једет. Бу кыймыгу Шабалин аймакта јакшы кеминде барып јатканына мен јаҥыс ла сӱӱнедим.

— Сӱрекей јакшы баштаҥкай ла сӱрекей јакшы ууламјы эмтир. Оны сӧс јогынаҥ бастыра јанынаҥ јӧмӧӧр керек.
— Оны да бис ассынып турубыс. Спортто системность деген тӧзӧлгӧ болор керек. Бистиҥ учуралда оогош болчомдор јыл туркунына сок јаҥыс ойын-маргаанда ла јайгы, кышкы олимпий базытта бир ле катап турушкылап јат. Европаныҥ ороондорыныҥ, анчада ла Китайдыҥ ла Кореяныҥ спортчылары физкультурага ла спортко туку ла јаштаҥ ала таскайт. Олор балдардыҥ спортко аргаларын оогоштоҥ ло бери шиҥдеп, бу болчом уур атлетикага, кӱрешке, онызы футболго, гимнастикага, мынызы бокско, волейболго јараар деп, карточкага садикте ле бичигилеп јат. Бис Шабалинде јол алынган ӱлекерди бастыра республикада таркадарга амадайдыс. Садиктерге аҥылу ӱредӱлӱ специалисттер база керек. 3-6 јашту балдарга сӧӧк-тайагын темиктирерге калыйтан, секиретен, кыймыктанатан, јӱгӱретен, шпагатка отуратан ойындар керек ине. Тытпактажып ла тоолонып та алза, ол кыймыгу. Ол тушта тӧрт јыл садикке јӱрген балага ӧй тегин калас ӧтпӧс эди.
Андый балдар садиктеҥ баштамы класска келет. Физкультураныҥ таскадаачызы спортко јайалталу ла кӱӱндӱ ол ло уулчактарла, кызычактарла 1-5 класстарда база иштеп јат. Баланыҥ он јажы толзо, ол текши ӱредӱлӱ школдыҥ ол эмезе спортшколдыҥ клазына јӱрӱп ӱренерин бойы талдап алар. Олорго оноҥ ары ӧзӧргӧ дезе спорт ууламјылу аҥылу училище керек.
Мында Алтай Республикага олимпий солунтаныҥ училищези сӱрекей керектӱ болгоны база ла катап јарталат. Спортко јайалталу балдар олимпий солунтаныҥ училищезинде он сегис јашка јетире ӱренип, Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ физкультура ла спорт аайынча факультедине кирет. Ӱзеери мында ла эки јыл магистратурада ӱренет. Анайып, јиит кижи јирме тӧрт јылга чыгара тазыктырынып јат. Бу ӧйдиҥ туркунына ол спортто бийик једимдерге једер учурлу.
Балдарды ӱч јаштаҥ ала физкультурага ла спортко јилбиркедери арай ла ас. Олорды бир ле уунда тӧрӧлчи кӱӱнге таскадары сӱрекей учурлу болуп јат. Билгири тереҥ, су-кадыгы бек јиит ӱйедеҥ кийнинде јакшынак ада-энелер ӧзӱп чыдаар. Јаш тужында спортко тазыктырынган балдар јаанап келеле, јӱрӱмде, айса болзо, ӧскӧ јолдор талдап алар, је олордыҥ су-кадык ла эрӱӱл јӱрӱм деген оҥдомолдорды билип јӱретени биске база јаан учурлу болуп јат.

— Александр Егорович, кижи јаштаҥ ла ала спортло јилбиркеп, ого ло тартылып, кадырынып ӧссӧ, эмеш јарандырып айдып турум, онызы арай ла ас эмес пе? Слердиҥ айдып турган ууламјыгарда јакшы ла чыҥдый курсак јогынаҥ кӱчке келижер болбой?
— Јолду сурак бердигер. Ого карууны јандырарга ыраада барбай, бу ла бисте бойыста болуп турган керек-јарактарды шиҥдеп ле ширтеп кӧрӧргӧ јараар деп бодойдым.
Темдек эдип, су-кадыктыҥ республикан тӧс јериниҥ ижин алактар. Бу јуукта мен олордыҥ јуунында туружып, сӱрекей јилбилӱ јетирӱлер уктым. Новокузнецктеҥ келген профессор, медицина билимдердиҥ докторы, эндокринолог-диетолог Елена Лобыкина чыҥдый аш-курсак белетеп чыгарарын шиҥдеп турган кижи эмтир. Бот, бу эмчи ол јуунда алтай албатыныҥ туку јебреннеҥ бери тузаланып келген курсак-тамагы керегинде сӱрекей солун куучындады. Технический билимдердиҥ кандидады Лидия Букачакова дезе ол ло чокчоктыҥ, талканныҥ ла мӧттиҥ ал-камык микроэлементтери керегинде јетирӱ эткен.
Бистиҥ бу аш-курсагыс эмдиги доширактаҥ јӱс катапка артык ине. Чыдап јаткан ӱйеге кӧндӱре ле ӧбӧкӧлӧристиҥ эм-томду курсагына кӧчӧр керек деп сананып јӱредим. Биске спорт ууламјыны талдап, олимпий солунтаныҥ училищезин тӧзӧп, оныҥ меню-курсагына ол ло талканды, аарчыны, быштакты, курутты, мӧтти ле оноҥ до ӧскӧлӧрин кыйалтазы јогынаҥ кийдирер керек. Чыҥдыйы јакшы эм-томду аш-курсагыс су-кадыкка јакшы камаанын јетирер деп бир де алаҥзыбай турум. Су-кадыгы бек спортчы кижи дезе маргаандарда бийик кӧргӱзӱлерге једер эди. Алтай аш-курсак јаҥыс та спортчыларга јарамыкту болор эмес, оны анайда ок балдардыҥ садиктериниҥ ле школдордыҥ ашканаларында элбеде тузаланар керек. Мыныҥ ончозы байа бойынча спортко системность керек деп айдып турган оҥдомолго кӧндӱре келижип јат.

— Александр Егорович, јилбилӱ куучын-эрмек учун јаан быйан айдып турум. Јаҥырып јаткан Койон јылда Слерге мӧрлӱ ле једимдӱ иш кӱӱнзейдим. Темдектелген иш, амадаган амадулар бӱтсин.
— Быйан. Айтканаар келзин.

Куучын-эрмекти Арутай Адаров ӧткӱрген