Алтайдын Чолмоны

«Алтай сӧӧктӧр болгон, бар ла болор…»

10.01.2023

Ӧдӧ берген 2022 јыл кӧп тоолу керектерле тӱӱкиге кирер. Телекейдиҥ башка-башка толуктарында тӧзӧлӧ берген кызалаҥ айалгалар, бистиҥ ороонды алар болзо, аҥылу јуучыл операция, кезиктей мобилизация ла оноҥ до ӧскӧзи. Је андый да болзо, јӱрӱм улалат. Оогош республикабыста јаркынду керек-јарактар база болгон. Јерлештерис башка-башка бӧлӱктерде једимдерге јеткен. Андый једимдердиҥ бирӱзи – јиит билимчилеристиҥ тоозы база бир кижиге кӧптӧгӧни. Кыпчак сӧӧктӱ Теҥис Степанович Ябыштаев 2022 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ учкары Санкт-Петербургта «Родовое движение алтайцев в конце ХХ начале ХХI века» деген тема аайынча бичиген билим ижин корулаган. Айдарда, бӱгӱнги бичимелис јиит билимчи Теҥис Ябыштаев керегинде.

Теҥис 1987 јылда Санкт-Петербургта Степан Николаевич Ябыштаевтиҥ ле Надежда Алексеевна Тадинаныҥ билезинде чыккан. Ол тушта оныҥ ада-энези орооныстыҥ бу јараш калазында ӱренген. 1-кы класска ол Горно-Алтайскта 7-чи таҥмалу школго барган. 7-8 класстарда такып Санкт-Петербургта ӱренген. Теҥистиҥ энези јарлу этнограф, тӱӱки билимдердиҥ кандидады, доцент. «Ада-энемле кожо оогоштоҥ ала аймактар сайын јорыктайтаныс, энем јаан улусла куучындажатан, јаан билимчилер айлыска јаантайын келетен. Јаштаҥ ала этнографияда болгом деп айдарга јараар. Адам Шыргайты јурттаҥ. Оныҥ да учун энем диссертация бичиирде, Беш ичинеҥ, Кан-Оозынаҥ алтай той керегинде материалдар јууган» – деп, јиит билимчи айдат.
2005 јылда каладагы 7-чи таҥмалу школдыҥ 11-чи клазын тӱгезип, ГАГУ-га тӱӱкиниҥ факультедине ӱредӱге кирген. Оны једимдӱ божоткон кийнинеҥ, этнографияныҥ ла этнологияныҥ аспирантуразында ӱренген. 2011 јылда ГАГУ-да «Этнография, этнология ла антропология» аайынча аспирантура ачылган эди. Оны Елизавета Эркеевна Ямаева башкарган. Теҥис анда ӱренерде, билим башкараачызы Надежда Алексеевна Тадина болгон.
Кажы ла кижиниҥ салымында ӧдӧтӧн јолы, эдип салатан ижи бар. Бичимелистиҥ геройыныҥ јӱрӱми билим иштер бӱдӱрериле јолдолгон туру. Анайып, 2022 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 21-чи кӱнинде Санкт-Петербургта антропологияныҥ ла этнографияныҥ Улу Петрдыҥ адыла адалган музейинде, Кунсткамерада, јерлежис «Родовое движение алтайцев в конце ХХ начале ХХI века» деген тема аайынча билим ижин корыган. Диссертационный советтиҥ председатели ады јарлу этнолог, антрополог, Тӱндӱктиҥ ле Сибирьдиҥ албатылары, Арктический шиҥжӱ иштер аайынча специалист Андрей Владимирович Головнев, окылу опоненттери дезе база ады јарлу улус – албаты кыймыгулары аайынча специалист, тӱӱки билимдердиҥ докторы Юрий Петрович Шабаев ле телеуттар ла шорлор аайынча специалист Елена Петровна Батьянова болгон.
Теҥис Степановичтиҥ айтканыла, оныҥ билим ижиниҥ тӧзӧлгӧзи – алтай албатыныҥ сӧӧктӧри албатыбысты чактар ӧткӱре чеберлеп аларына камаанын јетиргени. Билимчиниҥ шиҥдеген ӧйлӧри 1990 јылдардаҥ ала бӱгӱнге јетире ӧй. Бу јылдарды чындаптаҥ да байа бир идеологический вакуум болгон ӧйлӧр деп айдарга јараар. Оныҥ да учун алтай сӧӧктӧр ол ӧйдиҥ айалгаларында албатыбысты чеберлеп алар архаический институт болгон. Бу билим иштиҥ тӧс гипотезазы андый.
– Сӧӧк — ол алтай албатыныҥ тӧзӧлгӧзи, оныҥ шылтузында албатыныҥ тили, чӱм-јаҥы, јаҥжыгулары чеберлелген. 1990 јылдарда сӧӧктӧрдиҥ байрамдары башталган, ол байрамдарда бис кем, кандый тӱӱкилӱ деген сурактар чыгып баштаган. Вера Якшиновна Кыдыеваныҥ 1994 јылда маймандар керегинде бичиген «О празднике алтайских сёоков. Послепраздничные размышления о празднике и не только о нем» бичимели, Светлана Петровна Тюхтеневаныҥ 1999 јылда бичиген «Обычное право алтайцев: есть ли будущее у института зайсаната» деген статьязы, Надежда Алексеевна Тадинаныҥ јайзаҥдар керегинде билим ижи ӧрӧ адалган тема аайынча билим иш бичиир деген санаага экелген.
Кажы ла албатыныҥ кӱӱн-санаазы кандый бир керектеҥ улам кӧдӱрилет. Ӧскӧ албатылар, алтай албаты да аайынча шиҥжӱ иштер оны иле кӧргӱзет. Бисте ол Кадындагы ГЭС-ке удура болгон экологический кыймыгудаҥ башталган. Ол ло тушта «Эне Тил» деген организация тӧзӧлгӧн. Ол јондык-политикалык телкемде алтайлардыҥ јилбӱлерин корулап баштаган. Албатыныҥ сӧӧктӧр аайынча јуулыжар деген баштаҥкайын «Эне Тил» ичкерледип апарган – деп, Теҥис Ябыштаев айдып, куучынын мынайда улалтат. — Кезик улустыҥ айтканыла, сӧӧк аайынча бӧлингени албатыны бӧлийт. Лаптап кӧрӧр болзо, андый эмес. Карын да јууктадып, чуктап јат. Карындаш, таай, эје табылат.
Теҥис Степанович билим ижинде алтай сӧӧктӧрдӧҥ башка јайзаҥдар керегинде база бичиген эмтир. Чокумдап айдар болзо, јайзаҥдардыҥ структуразы 1990 јылдарда канайда орныкканы керегинде.
– Јайзаҥдар бисте джунгар ӧйлӧрдӧҥ арткан. Ол алтай албатыныҥ коручылдары, аргадаачылары болгон деп айдар керек. Совет ӧйдӧ болгон јартамалдар аайынча, јайзаҥдар эксплуататорлор болуп, бойыныҥ албатызын тузаланган. Мен билим ижимде јайзаҥдар калан тӧлӧӧринде болушканын, христианизацияга удура болгонын кӧргӱскем. Оноҥ улам јайзаҥдарды 1911-1913 јылдарда тегин улуска тӱҥейлеп салгандар. Орустап айткажын, «упразднили». 1990 јылдарда јайзаҥдардыҥ институды орныгып баштаган. Је мынызын албаты текши јараткан деп айдып болбозыс. Кезик улус удура болгон. Мен сананзам, ол ло 1990 јылдарда кӧп тоолу курч сурактарды шак ла јайзаҥдар кӧдӱрген ле андый ийде боло берген. Олор ол тоодо республиканы тӧзӧӧр деген суракты база эрчимдӱ кӧдӱрип баштаган. Јайзаҥдардыҥ институдын орныктырарыныҥ, алтай албатыныҥ Курултайын тӧзӧӧриниҥ тӧзӧлгӧзинде сӧӧктӧр аайынча јуулыжар баштаҥкайлар турат – деп, билимчи айдат.
Теҥис Степановичтиҥ темдектегениле, билим ижин корулап турарда, опоненттери јаш ӱйениҥ кезигине сӧӧги керек јок деп айдышкан. Јерлежис сӧӧк керек, ӧйлӧ кожо јаш та ӱйе сӧӧгиле јилбиркеп баштайт деген. Сӧӧктӧрдиҥ шылтузында алтай албаты арткан, бир сӧӧктӱ уул ла кыс алышпаганынаҥ улам. Бу керегинде билим иштер де бар деген.
Теҥис Степанович диссертациязын бичиген кийнинеҥ, оныҥ ижин озо ло баштап энези кӧргӧн. Анайда ок Вера Якшиновна Кыдыева, Айжана Акчабаевна Иркитова кычыргандар, кайда шӱӱлтелериле, кайда билгириле болушкан. Василий Дмитриевич Кудирмеков сӧӧктӧрдиҥ јайзаҥдарыла таныштырып, иркиттердиҥ јуунына да кычырган. Алтай албатыныҥ Курултайыныҥ, Тӧс Тӧргӧӧниҥ документтериле таныштырган. Јиит билимчи бу улуска јаантайын быйанду јӱрет.
Теҥис Ябыштаев бир ӧйдӧ социальный сетьтерде улусты ады-јолдорыла колбой сӧӧктӧрин бичизин деген баштаҥкай эткен эди. Ол керегинде газедис бичиген болгон. Ол баштаҥкай јакшы ӧзӱм алынып барадала, токтоп калган. Билимчиниҥ темдектегениле, јашӧскӱримде тӱҥей ле сӧӧгине јилбӱ бар. Олор сӧӧгиниҥ таҥмазын, байлу аҥын, агажын билерге албаданат. Бир сӧӧктӱлер алышса, кандый турулталарга экелер дегенин база билгилеер.
Калганчы јылдарда јайзаҥдардыҥ кыймыгузыныҥ эрчими чала арайлай берген дегениме Теҥис Степанович мынайда айткан:
– Эм тургуза эл-јон ортодо ого суру јаан эмес деп айдарга јараар. Оныҥ да учун, ол ло 1990 јылдарга кӧрӧ, арайлай берген. Политиктер де ол ло талдаштар ӧйинде, эмезе кандый бир јамы аларга јайзаҥдардыҥ кыймыгузын тузаланып баштаган ӧйлӧр болгон. Јайзаҥдардыҥ кыймыгузы бойы дезе јакшы кыймыгу. Оноҥ јайзаҥдар болгон јаан јашту улус божоп баштаган. Оны ээчий ӱйе тыҥ ла керексибей турганыс па кандый. Оноҥ улам бу кыймыгузыныҥ эрчими арайлай берди.
Алтайлар, канайтса да, сӧӧктӧрдӧҥ мойнобос. Мен билим ижимди корулап турарымда, алтай сӧӧктӧр болгон, бар ла болор деп айткам. Јаҥжыгулар, чӱм-јаҥдар, байлу јерлер сӧӧктӧрлӧ колбулу деп. 1990 јылдарда архаический институт биске биригерге болушкан.
Јиит билимчи диссертациязын белетеп тура, тӱӱкиге тереҥжиде кирбеген. Ол сӧӧктӧргӧ тайанып, этнический кыймыгуны шиҥдеген деп айдар керек.
Теҥис Степанович тӧӧлӧс сӧӧктӱ эш-нӧкӧри Лариса Викторовнала кожо эки уулчак чыдадат. Јааны 7-чи таҥмалу школдо ӱренип турган болзо, оогожы садикке јӱрет. Бичимелистиҥ геройы билим ишти таштабай, мынаҥ ары карындаш калыктардыҥ сӧӧктӧрин шиҥдеер кӱӱндӱ. Јиит билимчиге јолы ачык ла болзын деп кӱӱнзеери артат.

Кырчын ЯШЕВ