Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Албатыныҥ чындык уулын эзедип

13.01.2023

Чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде ады јарлу алтай јурукчы ла јондык-политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 153 јылдыгына учурлай оныҥ кереезине чечектер салылган.

Бу јаҥжыккан керек-јаракта Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Эжер Ялбаков, Эл Курултайдыҥ председателиниҥ ордынчызы Герман Чепкин, республикан парламенттиҥ депутаттары, јаҥныҥ республикан бӱдӱреечи органдарыныҥ башкараачылары, јондык биригӱлердиҥ ле јайаандык интеллигенцияныҥ чыгартулу улузы турушкан.
Эжер Ялбаков јылдыҥ ла бу кӱнде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кереезиниҥ јанына јуулыжып, улу јерлежисти эзедип, тоомјыбысты кӧргӱзедис деген.
– Ӧткӧн јылда бис Ойрот автоном областьтыҥ 100 јылдыгын темдектегенис. Быјыл дезе, Туулу Алтайды таҥынаҥ округ эдер баштапкы алтамныҥ 105 јылдыгы болор. Ол тушта Григорий Иванович Бийский уездтеҥ айрылып, јаҥы тӧзӧлгӧн Каракорумский окружной управаныҥ председатели болгон. Граждан јуудаҥ улам ол кыймыгу ӧзӱм алынып болбогон. Таҥынаҥ башкарынар ээчий алтамды Туулу Алтай 1922 јылда эткен. Анайып, Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн.
Г. И. Чорос-Гуркинниҥ баштаҥкайыла 1918 јылда Каракорумский окружной управа Сибирьдиҥ краеведтери Гуляевтердеҥ Алтайла колбулу коллекциязын садып алар јӧп чыгарган. Мынайып, бистиҥ эл музейдиҥ тӧзӧлгӧзи салынган деп айдарга јараар.

Г. И. Чорос-Гуркин ле Алтай качан да айрылбас. Оныҥ эткен ижи Туулу Алтайдыҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ улузына тем болор. Мен Алтай Республикага ла мында јаткан эл-јонго једимдер ле ичкери ӧзӱм, јараш јеристи чеберлеп, улу јерлежистиҥ эземин бийик кӧдӱрип јӱрзин деп кӱӱнзейдим – деп, баштапкы вице-премьер айткан.

Герман Чепкинниҥ айтканыла, Г. И. Чорос-Гуркин бистиҥ чындаптаҥ да улу јерлежис. Ол јаҥыс та јайалталу јурукчы эмес, је анайда ок эрчимдӱ јондык ишчи болгон. Туулу Алтайды таҥынаҥ башкарынар тергее эдери јанынаҥ чокум иштер бӱдӱрери оныҥ кӧгӱс-санаазы тереҥ болгонын, тӧрӧл албатызыныҥ салымы керегинде элбеде сананып јӱргенин керелейт.

Г. И. Чорос-Гуркин керегинде чӱмделген «Кан Алтайга кӧдӱрилгени» («Восхождение на Хан-Алтай») ойын-тургузуныҥ авторы, Алтай Республиканыҥ албаты бичиичизи Иван Белеков республикабыстыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ, Г. И. Чорос-Гуркинге бу кереес тургузылганынаҥ ала мындый керек-јарактар ӧткӱрери јакшынак јаҥжыгу болуп калганын темдектеген. «Гуркинниҥ государственность, бирлик алтай албатыныҥ этносын тӧзӧӧриниҥ тӧзӧлгӧзинде турганын бӱгӱн бастырабыс билер. Бӱгӱн бистиҥ текши амадубыс – тӱӱкилик энчини чеберлеп алары болуп јат. Бӱгӱнги јуу-согуш орус телекейге удура ууламјылалган. Чорос-Гуркин бойын орус цивилизацияныҥ айрып болбос бӧлӱги деп чотогон. Не дезе, оны улу орус просветительдер Иван Шишкин, Григорий Потанин, Андрей Анохин ле оноҥ до ӧскӧлӧри ӱреткен.

Бӱгӱн албатыбыстыҥ бирлиги керегинде айдып тура, «Единая Россия» политический партияныҥ «Бирлик болзобыс, јеҥдирбезис» деген лозунгын эзедедим. Мынаҥ да ары андый болор!» – деп, ол айткан.

2005 јылда литература ла санат бӧлӱгинде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган государстволык сый јӧптӧлгӧн. Ол литератураныҥ ла санаттыҥ аҥылу учурлу чӱмдемелдерин чӱмдегени, Алтай Республиканыҥ культу-разыныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген јайаан ла шиҥжӱ иштер бӱдӱргени учун берилет. Шак ла бу государстволык сыйдыҥ лауреады, режиссер, сценарист, «Тэфи-Регион» деп бастырароссиялык телевизионный конкурстыҥ јеҥӱчили Михаил Кулунаков кӧдӱриҥилӱ туштажуга келген улуска мынайда айткан: «Мынаҥ озо Г. И. Чорос-Гуркинниҥ иштерин, Алтайга сӱӱжи керегинде айтканын јазап оҥдобойтом. Ӧйлӧ кожо мен оны сӱрекей тыҥ оҥдоп баштаганымды сезедим. Кезикте Григорий Иванович чилеп айдар, Алтайга сӱӱжим керегинде айдынар кӱӱним келет.


Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган государстволык сыйыныҥ лауреады болуп тура, бойымды мынаҥ озо эткен иштеримнеҥ база да јаан иш эдер учурлу деп бодойдым».

Улу јурукчыныҥ јайаан энчизи чындаптаҥ да байлык. Кажы ла ӱйе оныҥ јайалтазыныҥ јажыттарын ачар. Гуркинниҥ јайаан ижи јурукчылардыҥ келер ӱйелерине узын бийиктедетен јакшынак ӱредӱ болуп јат. Культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ директоры Елена Ластаева Григорий Иванович Алтайында јурукчылар белетеер јер болзын деп коркышту амадаганын айткан. Улу јурукчыныҥ бу санаазы бӱткен. Бӱгӱн оныҥ адыла адалган колледжте јурукчылар белетеп турган бӧлӱк бар.

Григорий Иванович Чорос-Гуркин јаҥыс ла байлык јайаан энчи артыргыскан улу јурукчы болгон эмес, је анайда ок Туулу Алтайдыҥ автономиязы керегинде шӱӱлте эткен ол ӧйдиҥ кӧрӱмјилӱ јондык ишчизи болгон. Оныҥ бу амадузы канча јылдар соҥында бӱткен.

Бу ок кӱнде А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ эземине учурлай «Человек из племени Чоросов продолжает путь свой по земле» деп адалган кӧрӱниҥ ачылтазы ӧткӧн.

Кырчын ЯШЕВ

Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина