Алтайдын Чолмоны

Чоростордыҥ ук-тукумынаҥ чыккан јурукчы

17.01.2023

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде улу јаан јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 153-чи јылдыгына (1870 — 1937) «Чоростордыҥ ук-тукумынаҥ чыккан бойы јер-алтайыла јолын улалтат» («Человек из племени чоросов продолжает свой путь по земле») (Г. В. Кондаков) деген кӧрӱ окылу айалгада ачылды.

Солун кӧрӱниҥ ачылтазында Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы Герман Чепкин, эл-јондык политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева, Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова келген айылчыларды уткуп, куучын-эрмегин айттылар.
Куучын айткандар Сибирь тергеезиниҥ ӧс калыктарыныҥ ортозында баштапкы профессионал јурукчы, јондык-политикалык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизинде ле культуразында, оныҥ ичкери ӧзӱминде учуры керегинде элбеде айттылар. Јайаан јайалтазы јаан јурукчы башка-башка бӱдӱм-жанрларда тыҥытту иштеген ле бойыныҥ талдама јайаан иштеринде улуркак бӱдӱмдӱ ле кеен, јайым Алтайдыҥ сӱр-кеберин ӱргӱлјикке кереестеп артыргыскан.
«Чоростыҥ ук-тукумынаҥ» деп адалган кӧрӱге каланыҥ орто аҥылу ӱредӱлӱ заведениелериниҥ, онойдо ок школдордыҥ ӱренчиктери эрчимдӱ келип туружып, кӧпти бойына алдылар. Байа ӱйелер колбузы ӱзӱлбес деген учурлу сӧсти шак бу кӧрӱ кереледи.

Герман Чепкин јуулган айылчыларды јайаан јайалталу јурукчыныҥ керееске бодолду кӧрӱзиниҥ ачылтазыла уткуды. «Эл музей јылдыҥ ла Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыккан кӱнинде талдама, солун кӧрӱзин ачып, јакшынак јаҥжыгуны улалтат. Быјылгы кӧрӱ аҥылу. Кӧрӧӧчилерге сӱрекей солун, кайкамчылу беш јурукла таныжар јарамыкту арга келишти. Бойыныҥ албатызыныҥ чындык уулы деген учуры бийик ат-јол Г. И. Гуркинге јазымы јогынаҥ келижет. Бистиҥ атту-чуулу јерлежисле, оныҥ јӱрген јӱрӱмиле, ӧткӧн јолыла, јайаандык ижиле ӧзӱп јаткан ӱйени таныштырары каруулу ла керектӱ иш. Шак ла Г. И. Чорос-Гуркин Туулу Алтайда таҥынаҥ башкарынарыныҥ тӧзӧгӧзине јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирип иштеген» — деп, Герман Чепкин айтты.
Наталья Екееваныҥ темдектегениле, Чорос-Гуркинниҥ ээлӱ, ийделӱ јуруктарыныҥ учурын оныҥ ӧйинде јӱрген, иштеген улус аҥылап темдектеген. Ол уткуулду сӧзинде 1910 јылда «Сибирская жизнь» деген журналда Чорос-Гуркинниҥ кӧрӱзи керегинде ширтеечиниҥ бичигенин јуулгандарга эзетти. Журналдыҥ ширтеечизи: «Јурукчы ийделӱ-чакту, кеен ле јараш, аҥылу, танылу Алтайды кӧргӱскен, јуруктары таныш ла јуук. Биске Алтайда болгоныс деген сезимди берет. Бисти учар суулар агыза бергедий, бийик, кайыр кайалардаҥ тӧмӧн уча бергедийис, је мӧҥкӱлердеҥ биске соок сокты» — деп бичиген.

Наталья Михайловна јаан устыҥ јайаандык ижиниҥ база бир јанын темдектеди. Гуркин тыҥытту этнограф болгонын чокумдады. «Григорий Иванович Алтайды сӱрекей учурлу ла кӧдӱриҥилӱ, оморкодулу сӧстӧрлӧ бичиген, кӧргӱскен, этнографизмниҥ бӧлӱктерин кийдирген. Јайаандык ижиниҥ једимдӱ јылдарында ол албатызыныҥ јадын-јӱрӱмин, эдинген-тудунган эдимдерин сӱрекей кыракы шиҥдеген, сӱрекей кӧп јуруктарын энчилеп, эл-јонына артыргыскан. Алкы бойы, је ол ок ӧйдӧ јурукчы шиҥжӱчи, этнограф болуп, јебрен Алтайдыҥ байлыгын шиҥдеген, јураган. Ол калыгын, Алтайын недеҥ де артык сӱӱген. Айландыра курчаган ар-бӱткенди ле мында јаткан албатызын ол «тӧрӧл» деген оҥдомол ажыра бирлик эдип кӧрӱп, Алтай деген бир ле сӧслӧ айдып салган. Гуркин биске, бойыныҥ чыккан-ӧскӧн јерине, албатызына, аҥылу сӱӱжин эрјинедий энчи эдип артыргыскан» — деп, ол айтты.

Наталья Михайловна Алтайды шиҥжӱлеген ле Алтайды сӱреен јакшы билер Александр Адриановтыҥ айтканын база эске алынды. Шиҥжӱчи Гуркинниҥ Кӱр-Кечӱ деген ажу, оныҥ кийнинде Кош-Агаш ла Алтын-Кӧл ажыра ӧткӧн јайгы экспедициязында турушкан. Јаан экспедиция ӧйинде јурукчы јебрен Алтайдыҥ изин, кам јаҥын ла быркан јаҥын ајарулу шиҥдеген. Адрианов Гуркинниҥ иштеҥкейин, чыйрагын, турумкайын кайкап темдектеген. Ол бу јол-јоругында карандашла 150-неҥ ле масляный будукла 50-неҥ ажыра этюдты јураган. Артыбашта јурукчы камныҥ тӧрт тӱнниҥ туркунына амыры јогынаҥ камдаганын бичиген ле јураган.
Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова кӧрӧӧчилерди, айылчыларды уткуп тура, тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизин, анчада ла ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге, билип јӱрери сӱрекей керектӱ деп айтты. Ол онойдо ок јуулгандарды Григорий Ивановичтиҥ кожо чыккан карындажы Степан Ивановичтиҥ унугы (правнук) Александр Васильевич Каптурла таныштырды. Ол калада јуртап јаткан болуптыр. Александр Васильевич кӧрӱге бойыныҥ барказыла кожо келген.

Римма Михайловна экспозицияны јурукчыныҥ 1895 јылда јураган «Камлание. Ночь жертвы» деген јуругыла ачты. Јурукчы бу ижинде јайгы тӱнде айдыҥ јаҥызыла кам камдап, тайылга эдип јаткан бир бӧлӱк улусты кӧргӱскен. Јурук кеденге јуралган. 1995 јылда, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 125 јылдыгына экспозицияны белетеп турар ӧйдӧ, музейдиҥ реставраторы багеттиҥ алдында кеденниҥ алтыгы јанында автордыҥ јуругын «Ночь жертвы. Камлание» деп адаганын ла бойын «Алтаец-самоучка» деп бичилгенин тапкан. 1971 јылда јурукты орныктырып јазаар тужында кандый да јарт эмес шылтактаҥ улам бу бичимелди туш улуска кӧргӱспей јажырар деп шӱӱлте болгон. Јурукту кеденниҥ алтыгы учун бӱктей тудуп саларда, јурукчыныҥ бичигени јуук ӧйгӧ јетире кӧрӱлбеген. Гуркинниҥ бойыныҥ амадаганыла бичип салганы сӱрекей солун болды.
Мында онойдо ок јаан јурукчыныҥ база бир канча јуругы тургузылды: «Заросль» (1896 ј.), јуруктыҥ тыш јанында кандык ай деп бичилген. База бир јуругы «Алтай. 1916» деп адалат, экинчи јартыгында јурук «Озеро Каракол» деп адалат.

Кӧрӧӧчилерди, байла, јурукчы јуруктарын нениҥ учун экијандай јураганы јилбиркеткен болордоҥ айабас. Санат тӱӱкизинде јурукчы кеденниҥ јартыгын, экинчи јанын тузаланып турган учуралдар бар. Бу јуруктарды јураган айалганы, јылдарды бодоштыра алза, айса болзо, Григорий Иванович материал јетпей турганынаҥ улам кеденниҥ јартыгын тузаланган болор бо? Гуркин Петербург јаар профессор Киселевко бичиген самараларында ого јакшы, чыҥдый кеденди табарга кӱчке келижип турганы керегинде айдып туратан…

Кӧрӧӧчилер баштапкы ла катап јурукчыныҥ Ангелина деген кызыныҥ јураган «Пейзаж» деп этюдыла тыныштылар. Јурукчыныҥ ончо балдары јураарыла јилбиркегенин бис бӱгӱнги кӱнде билерис. Олордыҥ мындый јилбӱӱзин Василий Гуркинниҥ дневниги керелеп јат: «Ол, ада кижи болгон адында, биске ончобыска ӱредӱ берерге кичеенген. Ол биске канайда јурайтанын кӧргӱзетен… Је бистеҥ јурукчылар чыгарар деген амаду ондо болбогон. Јӱрӱмниҥ јаражын, кеенин аайлаарга-баалаарга ӱреткен. Биске нениҥ учун кажы бир будукты алып јатканын, ар-бӱткенниҥ айалгазын јартап туратан. Геннадий јакшы јураган. Ол керек дезе адамныҥ этюдтарын кӧчӱрип туратан. Тувада мен де јурагам, је јаҥыс иштеп аларга. Ангелина јакшы јураган. Ол акварельди, пероны, карандашты сӱӱген. Коштойына ла фотоло јилбиркеген. Адам Александрды карамдап туратан, ол јакшы бичинген. Јуранган. Александрды оныҥ јолын јолдоор деп кӧргӧн…». Василий Гуркинниҥ бичимелдери јурукчы Гаврил Иванович Прибытконыҥ таҥынаҥ кӧмзӧзинде чеберлелген. Г. И. Прибытко Бийсктеги пединституттыҥ ректоры болгон. Туваныҥ Эл кӧмзӧзинде ӧҥдӱ будукла (тушь) јураган јаан эмес јурук бар, ондо «Василий Гуркин, 24/1 б» деп бичилген.

Кӧрӱге чыгарылган јуруктарды јарлу јурукчы-реставратор Наталья Порфирьевна Добрынина орныктырып јазаган. Ол Томсктыҥ эҥ баштапкы реставраторы. Онойдо ок Сибирь тергеезинде кӧп јылдардыҥ туркунына сок јаҥыс реставратор деп јолду чотолгон.
Кӧрӱге онойдо ок 2022 јылда Москваныҥ С. Г. Строгановтыҥ адыла адалган промышленный академиязыныҥ ӱренеечилериниҥ бӱдӱрген «Проект интерьеров музейного комплекса Г. И. Чорос-Гуркина» деген ижи база тургузылды. Мында Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јеезе-јуртындагы тудулатан ла јазалатан, темдектезе, кӧрӱлер ӧдӧтӧн тура, мастерскойлор, айылчылар токтоп, амырап, иштейтен чук туралар ла о.ӧ. Эл музей кӧп јылдардыҥ туркунына Г. И. Гуркинниҥ Оносто јурукчыларга јайаандык мастерскойлорын тудар деп сананган, амадаган амадузын бӱдӱрер деп, академияныҥ ӱренеечилериле, ӱредӱчилериле јуук колбуда иштеп јат. Академияны божоткондор беш јаан ӱлекерди белетеген. Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова ӱлекер иштердиҥ билим консультанты.
Солун кӧрӱ 2023 јылдыҥ кочкор айыныҥ 12-чи кӱнине јетире иштеер.

Клара Пиянтинова
Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары