Алтайдын Чолмоны

«Кезиги Россияда ӱренер кӱӱндӱ…»

17.01.2023

Ӧткӧн јылда Горно-Алтайсктыҥ государственный университеди «Орус телекей» фондтыҥ јӧмӧлтӧзиле Кӱнбадыш Монголияда орус тилге ӱредери аайынча јаан ӱредӱлик ӱлекерле колбулу ижин тӱгескен.

ГАГУ-ныҥ орус тилге ӱредери аайынча ӱлекеринде Монголиядаҥ алты муҥнаҥ кӧп бала турушкан. Бу ӱлекер 2022 јылдыҥ тулаан айында иштеп баштаган. Баштап тарый университеттиҥ преподавательдери монгол ӱренчиктерге онлайн-ӱредӱлер ӧткӱрген. Ковидле колбулу кирелендириштерди токтоткон кийнинеҥ, ГАГУ-ныҥ волонтерлорыныҥ группалары Монголиядӧӧн барып баштаган.
Баштапкы андый группа ӧткӧн јылдыҥ кандык айыныҥ 11-чи кӱнинде атанган. Анайып, он айдыҥ туркунына Монголиядӧӧн волонтерлордыҥ он группазы барып јӱрген. Олор одоштой јаткан ороонныҥ Улаангом, Улиастай, Баян-Ульгий ле Ховд калаларында 22 школдыҥ ӱренчиктерине текши тооло эки муҥ сааттаҥ кӧп ӧйдиҥ туркунына орус тилдиҥ урокторын ӧткӱрген. Анайда ок Ховдский государственный университеттиҥ студенттерин база ӱреткендер.

Ӱредӱ урок бӱдӱмдӱ, орус тилди тереҥжиде ӱренерге кӱӱнзегендерге ӱзеери курстар аайынча ӧткӧнин темдектеер керек. Јай ӧйинде школдордо лингвистический ӱч лагерь иштеген. Олорго јӱрген 150 кире бала эки неделениҥ туркунына орус тилди тыҥыда ӱренген. Баян-Ульгийде 10-чы таҥмалу школдо эки смена, Улаангомдо 2-чи таҥмалу комплексный школдо бир смена ӧткӧн. Специалисттер ӱредӱлерди ӧткӱрер тушта аҥылу ајаруны интерактивный эп-аргаларга, коммуникативный ойындарга, кичинек группалар аайынча иштеерине, јайаан јакылталар берерине эткен.

ГАГУ-ныҥ преподавательдери анайда ок орус тилге ӱредип турган јербойыныҥ ӱредӱчилерине методический семинарлар ла мастер-класстар ӧткӱрген. Олор ӧскӧ ороондордыҥ тилдерин ӱредер эмдиги ӧйдиҥ эп-аргаларын ла Монголияда орус тилге јилбӱни канайда тыҥыдарын ла ӱредӱниҥ чыҥдыйын канайда бийиктедерин шиҥдеп кӧргӧндӧр.
Волонтерлордыҥ калганчы группазы Монголиядаҥ 2022 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 17-чи кӱнинде јанып келген. Бу ӱлекерде турушкан 31 волонтердоҥ 22-зи ГАГУ-ныҥ студенттери. Олордыҥ кӧп сабазы Монголиядӧӧн эки-ӱч катаптаҥ барып келген.

Монгол балдарды орус тилге ӱреткен волонтерлордыҥ бирӱзи – ГАГУ-ныҥ тӱӱки-филология факультединиҥ 2-чи курсында ӱренип турган мундус сӧӧктӱ Экемель Баштакова. Бойы Оҥдой аймактыҥ Озерной јуртынаҥ. Оныҥ айтканыла, бу јаан ӱлекердиҥ башкараачызы педагогический билимдердиҥ кандидады, ГАГУ-да ӧскӧ ороондордыҥ тилдериниҥ ле олорды ӱредериниҥ эп-сӱмезиниҥ кафедразыныҥ доценти Иван Анатольевич Кольцов болуп јат. Ол кижи бу ӱлекерди бойы тӧзӧгӧн.

Экемель ӧткӧн јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 7-чи кӱнинеҥ ала 28-чи кӱнине јетире Баян-Ульгийдиҥ 10-чы таҥмалу школыныҥ 9-12 класстарыныҥ балдарын, кожо барган ӱӱрези дезе 5-8 класстардыҥ ӱренчиктерин орус тилге ӱреткен. Волонтердыҥ темдектегениле, монгол балдардыҥ кезиги школдыҥ кийнинеҥ Россияда ӱренер кӱӱндӱ. Оныҥ да учун олор орус тилди албаданып ӱренет. Мынаҥ барган волонтерлор общежитиеде јаткан эмтир. Байан-Ульгийге келерде, экинчи кӱнде волонтерлорго 12-чи класста ӱренип турган кызычак айылдап келген. Бу бала бойына Россияда ӱренер амаду тургускан болуптыр ла орус тилди ӱренерге болушсын деп сураган. Экемель Баштакова ого ӱзеери јакылталар берип турган. Волонтердыҥ темдектегениле, Байан-Ульгийде јаан улус орус тилди билбес, школдордо балдар ла ӱренип турган эмтир.

Экемель монгол балдарды орус тилге ӱредер јакшынак ӱлекер керегинде мынайда куучындаган: «Јайгыда ГАГУ-га Монголияныҥ бир канча калазыныҥ школдорынаҥ балдар келип јӱрген. Олор орус тилди ӱренер лагерьге келген болтыр. Ол ло тушта Монголиядӧӧн орус тилди ӱредетен волонтерлор керек, кӱӱни бар улус баштанзын деп айдылган. Анайып, мен барар кӱӱнимди угускам ла группалардыҥ бирӱзине киргем. Менле кожо Урсула Рыкова, Дарина Балубаева, Юлия Немцова, Анжела Мичуева, Шамиль Аминов, Арчын Торбоков ло Амыр Майчиков барып јӱрген. Уулдар Ховд калада, кыстар Баян-Ульгий, Улиастай калаларда болгоныс».
Экемель јайгыда республикабыска келип јӱрген монгол балдарла таныжып, олорго ӧткӱрилген ӱредӱлерде, экскурсияларда база турушкан эмтир. Оныҥ да учун кезик балдарга ӱрениже берген ле «бис слерге келерис» деп айдып салган.

«Монгол балдарды орус тилге ӱредерге кандый эмтир?» деген сурагыма «кӱч» деген каруу алдым. Анда школдордо орус тилге ӱредип турган ӱредӱчилер ӱренчиктерле орустап кӧп куучындашпай јат. Кандый ла тилди јазап ӱренерге дезе практика керек. Балдар кезик тегин ле сӧстӧрдиҥ учурын билбес. Оныҥ учун олорго кӧп јартаарга келишкен.
Экемель Баштаковага Монголия јараган. «Незиле јараган?» деген сурагыма: «Бистиҥ агажыла бай Алтайыска кӧрӧ, анда агаш јок. Мынызы андагы ар-бӱткенниҥ кандый да аҥылузын кӧргӱзет» деген каруу алдым. Чындап, јайгыда Горно-Алтайскка келип јӱрген монгол балдардыҥ бирӱзи волонтерды јадып турган деремнезиндӧӧн кычырган эмтир. Экемель эки кӱнге ол балага айылдап јӱрген. Шулмус монгол кызычак айылчызына деремнезин кӧргӱскен, школдо орус тилдиҥ ӱредӱчизиле таныштырган.
– Баян-Ульгийде кӧп сабазы казах улус јуртайт. Ары барарыста, общежитиеде јатканыс. Ажанарга, балдарды ӱредерине керектӱ распечаткалар эдерге, чаазын аларга акча берилетен. Ол акча артыгынча јеткен деп айдарга јараар. Курсак-тамак бастыра ла эттеҥ белетелген. Бис јаҥыс ла боозы белетеп турган ашканага барып ажанатаныс. Арткан јерлерде курсак-тамак нениҥ де учун јарабаган.

Баян-Ульгийде Орус тилдиҥ тӧс јери иштеп турган эмтир. Анда јербойыныҥ эки ӱредӱчизи иштейт. Олор кӱӱнзеген балдарга ӱзеери ӱредӱ ӧткӱрип, экзамендер алат. Ол тӧс јерде ӱренген бир балала танышканыс, орус тилди сӱрекей јакшы билер, јайым куучындажат – деп, Экемель айтты.
Бу группала барган уулдар Ховд калада болгон деп ӧрӧлӧй бичигем. Олордоҥ Арчын Торбоков бу јол-јорык керегинде кыскарта мынайда айткан: «Мен Амыр Майчиковло, Шамиль Аминовло кожо Монгол Алтайдыҥ тӧс јери Ховдто школдордыҥ ӱренчиктерин ле 1-2 курстардыҥ студенттерин орус тилге ӱреткенис. Шамильдиҥ бу экинчи јол-јоругы болзо, Амыр ла мен орус тилди ӱредерге баштапкы катап барып јӱрдис.

Кӱнбадыш Монголияныҥ школдорыныҥ, университеттериниҥ ӱренеечилери кандый ӧскӧ ороонныҥ тилин ӱренерин бойлоры талдайт. Ховдто ол английский ле орус тилдер. Кӧп сабазы английский тил ӱренет. Орус тилди совет ӧйдӧ бистиҥ орооныста ӱренген улус ӱредет. Олордыҥ кезиги эмди школдордыҥ директорлоры эмезе ӱредӱчилер болуп иштейт. Орус тилди ӱредери аайынча мындый ӱлекердеҥ ӧскӧ ӱлекер эмезе программа Монголияда база јок.
ГАГУ-да ӧскӧ ороондордыҥ тилдериниҥ ле олорды ӱредериниҥ эп-сӱмезиниҥ кафедразыныҥ доценти Иван Кольцов бу ӱлекерге грант ойноп алган ла «Орус телекей» фондтыҥ јӧмӧлтӧзиле бу ишти апарган.

Ховд калада 28 муҥга јуук кижи јуртайт. Кӧп сабазы монголдор, он процент кирези казахтар. Котондор до бар, байа бистиҥ котон кыпчактарыс деп айдарга јараар. Ховдто музейлер, театр, университет бар. Анда Амыр-Санаага кереес те тургузылган. Бойыныҥ ӧйинде јарлу јерлештеристиҥ бирӱзи Манјы Кульджин шак ла бу алтайда божогон эди. Ховдтыҥ университеди Монгол Алтайдыҥ эҥ јаан университеди. Оны база бир јерлежис Таҥдак Тысов ӱренип божотконын темдектеп айдып салайын. Музейлерине барзаҥ, ол ло бистиҥ алтай шоорды, топшуурды, икилини кӧрӧриҥ. Анда арбуз ӧзӱп турган эмтир. Ого учурлай кереес те бар.

Орус тилди ӱредерге экӱбис школдорго барзас, бирӱбис университетке баратан. Оноҥ јерлеристи солыжатаныс. Алтайыска јанар ӧй јууктап келерде, П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрдаҥ Иван Кукуев ле Айдар Унатов келген. Олор бистиҥ театр ла Ховдтыҥ театры ортодо тургузылган јӧптӧжӱ аайынча монгол актерлорго ӱредӱ ӧткӱрген. Ижис божоордо, бис бойыныҥ кӧлӱгиле келген јерлештерисле кожо јанганыс».

Бу группаныҥ кийнинеҥ Монголиядӧӧн тӧрт кижидеҥ турган база бир группа барып јӱрген. «Орус тилдӱ телекейди ач» деген кычырулу ӱлекер Кӱнбадыш Монголияныҥ јеринде ӱчинчи катап ӧткӱрилет. Мындый ок ӱлекерлер мынаҥ озо 2018 ле 2019 јылдарда ӧткӧн. Орус тилге ӱредериниҥ географиязы там ла элбеп, берилген ӧйи кӧптӧйт.
Тургуза ӧйдӧ ӱлекердиҥ ишмекчи группазы алынган ченемелди тереҥжиде кӧрӱп, методический материалдарды јаҥыртат. Группа монгол ӱренчиктерди орус тилге ӱредер ишти кышкы каникулдардыҥ кийнинеҥ улалтарга белетенет. Ӱлекердиҥ башкараачызы Иван Кольцовтыҥ айтканыла, Монголияда бу ишти 2023 јылда улалтары аайынча баштану-заявка «Орус телекей» фондто шӱӱжӱде.

Кырчын Яшев