Алтайдын Чолмоны

Кычырары ла јашӧскӱрим: јииттерис нени, канайда кычырат?

20.01.2023

Россияда 14 јаштаҥ ала 35 јашка јетире јашӧскӱримниҥ јарымынаҥ кӧби (67%) бичиктерди анча-мынча ӧйдиҥ бажынаҥ кычырып турат. Ол керегинде јетирӱлерди Акча-манат шиҥжӱлердиҥ эл агентствозы (НАФИ) деп аналитикалык тӧс јердиҥ шиҥжӱлери кӧргӱскен. Анда јашӧскӱрим нени кычырарга сӱӱп турганы, кандый авторлорды ла ууламјыларды кӱӱнзеп турганы кӧрӱлген.

Бичиктер кычырары: текши турулталар
Электрон ло аудиобичиктер кӧптӧп тӧ турган болзо, телекейде чаазын бичиктер эмди де олордоҥ кӧп лӧ эл-јон ортодо јаан суруда. Шиҥжӱчилердиҥ темдектегениле, 2021 јылда телекейде бичиктердиҥ садузынаҥ алган кирелтелердиҥ кеми 127 млрд доллар кире, ол ок ӧйдӧ чаазын бичиктерди сатканыныҥ кирелтелери электрон бичиктердийинеҥ 6 катапка кӧп болгон.
Кычыраачылардыҥ тоозы анчада ла коронавирусла колбой кирелендириштерлӱ јылдарда билдирлӱ кӧптӧй берген. Олор ортодо ӱй улустыҥ тоозы кӧп, эҥ кӧп алып турган бичиктер романтикалык литератураныҥ жанрына келижет.
2022 јылдыҥ бажында Россия кычырып турган эл-јоныныҥ, онойдо ок чыгарылып турган бичиктериниҥ тоозыла озочыл ороондордыҥ ортозында болгон.
Солынган јонјӱрӱмдик-экономикалык айалгалар, ол тоодо россиялык бизнеске удура санкциялар, гран ары јаныныҥ авторлоры ло чыгармалары ороонноҥ јӱре бергени, бичиктер кепке базарга керектӱ импортный материалдар јетпей турганы – мынаҥ улам бичиктердиҥ баазы бийиктеп, олорды аларга кӱч боло берген ле бичиктер јараду јок садылып баштаган.

Јашӧскӱрим бичиктерле кандый колбуда?
Јииттер кычырарыла јилбиркебей, оныҥ ордына ӧткӱре кӧп ӧйди цифралык јазалдарда, онлайн-куучындарда ӧткӱрип турганы керегинде јаан ӱйе улай ла айдыжат. Је, бир јанынаҥ, јондык сетьтерде бичиктиҥ блогерлери кӧптӧйт лӧ ол ок ӧйдӧ олор до, олордыҥ аудитория-кычыраачылары да «јиидиркейт».
НАФИ аналитикалык тӧс јердиҥ јетирӱ-лериле, россиялык јашӧскӱримниҥ кӧп сабазы текши ӧзӱмине кычырарыныҥ учурлузын оҥдоп јат. Сурулашта турушкандардыҥ 83% кычырары кижиниҥ јаҥыс ла культуралык кемине эмес, је јастыралар јок бичиирине јарамыкту болгоныла јӧпсинет.
Јашӧскӱримниҥ бичиктер јанынаҥ кӧрӱми бирлик эмес: бичик аайынча кино чыкканда, оны кӧрӱп, бичиктиҥ бойын кычырбас эди деп, сурулашта турушкандардыҥ 30% угускан.
14-35 јашту јииттердиҥ 67% бичиктерди анча-мынча ӧйдӧҥ кычырып турган. Бу јанынаҥ Россияныҥ јашӧскӱрими бойынаҥ эмеш јаан улустаҥ артпайт.
Јииттердиҥ 33% бичиктерди јӱк ле каа-јаада кычырып эмезе бир де кычырбай турган деп ачыгынча айткан.
29% јашӧскӱрим кӱнине кычырарына 1-2 саат чыгарат, 24% — бир сааттаҥ ас ӧйдиҥ туркунына кычырат.
Кычырарына эҥ ле ас ӧйин јашӧскӱ-римистиҥ эҥ оогошторы (14-17 јашту) учурлайт. Олор ортодо бичиктерле јилбиркебей тургандардыҥ тоозы 40% једет.
Кыстар ортодо кычыраачылардыҥ тоозы билдирлӱ кӧп – 72%, кычырып турган уулдардыҥ тоозы — 57%. Онойдо ок кыстар кычырарына 9 катапка кӧп ӧй учурлайт (кӱнинде 7 ле оноҥ до кӧп сааттаҥ).

Јиит кычыраачылар нени кычырарга јакшызынат
Эмдиги ӧйдиҥ литературазы сӱрекей байлык, је андый да болзо, бӱгӱнги јииттер классикалык ла эмдиги авторлордоҥ кӧп сабада баштапкыларын талдайт. Сурулашта турушкандардыҥ ӱчинчи ӱлӱзи андый бӧлиш-талдаш јогынаҥ кычырат.

Текши јииттер ортодо эҥ јарлу жанрлар
60% јииттер кееркедим литератураны талдайт. 42% – психология ла бойын ӧскӱрери аайынча бичиктерди. 25% – ӱредӱлик литератураны. 22% – тӱӱкилик бичиктерди.

Ууламјылар ла сӱӱген авторлор
Кычырып турган јииттерге эҥ јарап турган литература – фантастика ла фэнтези (53%), сӱӱш керегинде романдар (42%), јилбилӱ учуралдар (40%).
Россияныҥ јашӧскӱрими кычырарга сӱӱп турган деп адаган бичиичилердиҥ тоозында — Александр Пушкин, Федор Достоевский, Михаил Булгаков, Стивен Кинг, Николай
Гоголь, Лев Толстой.
Јарымынаҥ кӧп јииттер (55%) ӧскӧ авторлорды адаган, сӱӱген бичиичилерин 13 проценти эске алып болбогон.

Бичиктердиҥ кандый бӱдӱми јарайт
Јашӧскӱримниҥ кӧп сабазы бичиктердиҥ ончо бӱдӱмдерин тузаланат. Сурулашта турушкандардыҥ 90% чаазын бичиктер кычырат, 83% электрон бичиктерди тузаланат.
Аудиобичиктер јиит россияндар ортодо тыҥ суруда эмес. Олорды јашӧскӱримниҥ 56% кычырат. Сурулашта турушкандардыҥ јажы канча кире јаан, аудиобичиктерди уккандары, электрон бичиктерди кычырып тургандары олор ортодо ончо ло кире кӧп учураган.
Јыл туркунына кычырып турган бичик-тердиҥ тоозыла электрон бичиктер «озолойт». Онойып, јылына электрон бӱдӱмдӱ онноҥ кӧп бичик кычырган јииттердиҥ тоозы — 24%, чаазындазын – 18%.

Бичик садып аларга чыгымдар
Јиит кычыраачылардыҥ ӱчинчи ӱлӱзи (33%) бичиктер салып аларына ла акча тӧлӧӧр бичидиштерди улалтарга 1 муҥнаҥ ала 5 муҥга јетире салковой чыгарат.
Мындый ок чыгымдарга 5 муҥнаҥ кӧп акчаны јӱк 10% јиит кычыраачылар ӱрейт.
Бичиктерге оноҥ кӧп акчаны иштӱ студенттер, Москвада јаткандар чыгымдайт.
Россиялык јашӧскӱрим ортодо кажы ла бежинчи јиит бичиктерди садып албай, олорды интернеттеҥ чачып алат (скачать), айылдагы библиотеказынаҥ эмезе нӧкӧрлӧринеҥ сурап алат.

Бу бичимелле колбой калабыста М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекага баштанып, тергееде јиит кычыраачылар јанынаҥ айалга, олордыҥ литературада јилбӱлери керегинде айдып берзин деп сурадыс. Ондо Кычырарыныҥ тӧс јериниҥ јетиргениле, ӧткӧн 2022 јылда библиотекага 14-30 јаш ичинде 1 006 јаҥы кычыраачы бичиткен; олор библиотекага јылда 3 899 катап келип јӱрген; башка-башка 11 426 бичик алган.

Јииттер эҥ ле кӧп алып турган бичик-тердиҥ ТОП-15 тооломы (алфавитле):Јииттер эҥ ле кӧп алып турган бичик-тердиҥ ТОП-15 тооломы (алфавитле):
1. Абгарян Н. «Манюня», «Симон»
2. Айтматов Ч.Т.
3. Бакман Ф. «Медвежий угол»
4. Грин Д. «Виноваты звезды»
5. Киз Д. «Цветы для Элджерона»
6. Кинг С. «Стрелок»
7. Лондон Д. «Мартин Иден»
8. Мураками Х.
9. Ремарк Э.М.  «Три товарища»
10. Робертс Грегори «Шантарам»
11. Роулинг Дж.  «Гарри Поттер»
12. Сафарли Э.
13. Яхина Г. «Эшелон на Самарканд», «Дети мои»Алтай бичиктердеҥ
14. Шодоев И. «Кызалаҥду jылдар»
15. Унукова Н. «Аячы»

Онойдо ок Эл библиотекадаҥ јииттер бизнес аайынча Р. Кийосакиниҥ «Богатый папа, бедный папа», Онойдо ок Эл библиотекадаҥ јииттер бизнес аайынча Р. Кийосакиниҥ «Богатый папа, бедный папа», Д. Клейсонныҥ «Самый богатый человек в Вавилоне», психологияла Фрейдтиҥ, Фромманыҥ, С. Ковиниҥ «4 правила успешного лидера» деп бичиктерин кӧп аладылар.Јиит кычыраачыларыска база бир јӧп-сӱме эдип, тӧрӧл газедистиҥ редакторы болгон, эмди чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ јурттыҥ директоры Татьяна Николаевна Туденева тургускан «Алтай јииттер кыйалтазы јогынаҥ кычырар учурлу» деген тооломын јарлайдыс:

1) Б. Укачин «Ӧлтӱрген болзом тороны»

2) А. Адаров «Јаан телекейге јол»

3) Л. Кокышев «Арина»

4) В. Эдоков «Возвращение мастера»

5) Б. Бедюров «Капли из камня», «Алтай учун сӧс». 

Эмина КУДАЧИНА белетеген