Алтайдын Чолмоны

Ӧзӧги алтай Лапшин

24.01.2023

Бу jÿрÿмде, чындап та, кажы ла неме jок jердеҥ табылбай, арjанынаҥ кандый да ырымду ошкош. Алтай Республиканыҥ башчызы болуп Михаил Иванович Лапшин келгени тегиндÿ эмес болгонын jаҥы jаҥыла оҥдоп келдис. Jаан ÿредÿлÿ кижи, билгирлери тереҥ, МГИМО-до, М. Торезтиҥ адыла адалган öскö ороондордыҥ тилдерин ÿредер институтта, К. А. Тимирязевтиҥ адыла адалган jуртхозакадемияда ÿренген, экономика билимдердиҥ кандидады. Россияныҥ аграрный партиязыныҥ тöзööчизи, Госдуманыҥ I ла II тудулардыҥ депутады. Россияныҥ jурт ээлеми аайынча бойыныҥ билимдик программазын тургускан. Оныҥ бир кезек шÿÿлтелери эмдиги öйдö орооныстыҥ jурт ээлем керектеринде тузалу ла учурлу болуп калды.

Эл-jонныҥ тооалыжы öдöрдö, «нацияҥ кем» деген графада бойын «алтаец» деп бичиген. Кезик кайракандар ол тушта каткырып та туратандар, олордыҥ тереҥжиде оҥдоор аргазы кайдаҥ келзин. Лапшин дезе ойгор кижи болуп, мындый санаага акту кÿÿнинеҥ амадаган. Албаты-jон jуртаган jерде оныҥ башкараачызы бу албатыныҥ jаҥдаган jаҥын, культуразын, байлаган кебин тообой jÿрзе, ол кандый башкараачы болотонын Михаил Иванович jарт оҥдогон. Албаты бар учун, оныҥ шылтузында башкараачы болорго jединген учун бу албатыга канайып тÿкÿретен эмезе оны мекелеп jÿретен?!

М. И. Лапшин строительствоныҥ сурактарына кöп аjару эткен. Ол республиканыҥ jааныныҥ ижин баштаар тужында кӧдÿриҥилÿ jуунда строительстволо колбой бир мындый куучын болгон. Оны Кемерово областьтыҥ губернаторы Аман Гумирович Тулеев айткан: «Алтайдыҥ кеендик jаражын кайкабас арга jок. Jе Горно-Алтайскка келзеҥ, тарынбагар, нöкöрлöр, кижиниҥ куйка-бажы jымыраар, торт ло бомба мында jарылган ошкош. Öрттиҥ кийнинде Горькийдиҥ адыла адалган кинотеатрдыҥ стенелери карарып калган, Ленин турган тöс тепсеҥ балкаш-сууга бадалып калган, jол кечире турган драма театр jемирилердиҥ кажы jанында… Кузбасстыҥ башчызыныҥ, не-немени чикезинче öртöп айдар Аман Гумировичтиҥ мындый сöстöрин угарга ачу болгон, jе бистиҥ столицабыстыҥ тöс jери чын ла онойып кураатып калган турган эди.

Башкаруныҥ баштапкы ла jуунында М. И. Лапшин бу ончо сурактарды кату ла чокум тургускан. Тепсеҥди jаҥыртар, театрдыҥ туразын орныктырар иштерге ас эмес чыгым керек болгон. Лапшинди баштап тарый Эл Курултайдыҥ депутаттары jöмöбöгöн эди. Jе республиканыҥ jÿзи оныҥ тöс jеринеҥ башталып jатканын Михаил Иванович билгир jартаган. Меге театрды jазайтан jакылта берилген. Элдеҥ ле озо ого jакшынак ла бистиҥ jерге jарамыкту проект тургузар керек болгон. Бу ишти jайалталу ла тереҥ билгирлÿ архитектор Михаил Jолдубаевич Епишев башкарган. Театрдыҥ тыш бÿдÿмин эл-jондык алтай архитектураныҥ ээжилери аайынча jарандырганыс. (Алтай архитектура дееристе, кийнинде jылдарда Эл Курултайдыҥ туразыныҥ эмдиги тыш бÿдÿминде национальный бÿдÿм-кебер база кожулган).

Москвага кöп катап jоруктап, культура министерстволо jуук колбуда иштеерге келишкен, оныҥ башкараачылары Михаил Ефимович Швыдкой ло Владимир Сергеевич Малышев нöкöрлöр jаан болужын jетиргилеген. Бир канча öйдиҥ бажында театрдыҥ jаан залында алтай калык бойыныҥ кÿÿниле Россияга киргениниҥ 250 jылдыгы кöдÿриҥилÿ айалгада темдектелген. Бу мындый «кöдÿриҥилÿ» айалганыҥ ийдезин алынып, бу jаан байрамды оноҥ ары öткÿрерге Москвага барганыс. Бистиҥ jаан кöрÿ-выставка Кызыл тепсеҥде Исторический музейде öткöн. Выставкага Санкт-Петербургтыҥ кунсткамеразыла jöптöжÿ тургузып, андагы алтай экспонаттарды база экелгенис. Олорды бойыныҥ öйинде, XIX чактыҥ учында Николай Каанныҥ инаугурациязы болордо, атту-чуулу Аргымай Алтайдыҥ адынаҥ сыйлап табыштырган.

Бу ончо керектерде, Горно-Алтайсктыҥ тöс тепсеҥин jаҥыртканынаҥ ала jаҥы строительствоныҥ иштерине jетире, Михаил Иванович Лапшин jаан jöмöлтöзин jетирген. Ол бойыныҥ башкарган Алтай Республиканыҥ эл-jоныныҥ öйкöгöн jилбÿзин öзöгинеҥ ала сескен, оҥдогон ло ого бастыра бойын беринип иштеген.
Jурт ээлемди öскÿрерине, лизинг ажыра техника садып аларына, аш-курсакты табыштырганы учун крестьяндарга дотация берерине, айдары jок jерсилкиништиҥ (8-9 балл) кийниндеги иштерге билдирлÿ jöмöлтö jетиргенин улус качан да ундыбаган. Анчада ла jерсилкиништиҥ кийниндеги иштерде Лапшин бойын билгир башкараачы ла кылык-jаҥы тыҥ болгонын кöргÿскен.

2003 jылда сыгын айдыҥ 27-чи кӱнинде Кош-Агаштаҥ ыраак jокто Белтир jурттыҥ тууразында коркышту тыҥ jерсилкиниш болгон. Оныҥ öзöги Ӱкектиҥ Бала-каанын тапкан казынтыныҥ jанында болгонын эмди jакшы билерис.

…Jерсилкиниш эҥиргери болгон. Ол тушта Лапшин республиканыҥ аймактарыла jол-jорыкта jÿрген. Jеткерлÿ табышты уккан ла соҥында, Кош-Агаш аймакка кöндÿре атанган. Сыраҥай ла кату бу öйдö Лапшин jеткерге алдырткан улустыҥ jанында болуп, кÿÿн-санаазын токунаткан. Таҥ бозорып адып келерде, айландыра ÿзе кöрÿне берген: ончозы jемирилип калган.

Мындый тыҥ jерсилкиниш эбиреде Сибирьде де, айландыра Тöс Азияда да jуук öйлöрдö качан да болбогоны кийнинде jарталган. Ол кÿндерде сейсмостанцияныҥ jетиргениле, jер-тууныҥ тоҥдолгоны jÿстеҥ ажыра болгон. Jерсилкиништиҥ öзöгинеҥ ала кыймыктанганы бир муҥ километр jерди ажыра билдирип турган.

Республиканыҥ башчызы туу-кайаларды тöмöн таш-кумак канайып тöгÿлгенин, тöҥ-jалаҥдар jарылып jатканын ончозын бойыныҥ кöзиле кöргöн. Алтай Республикада эки муҥды ажыра улус jадар тура, 25 школ, 16 эмчилик ле jадын-jÿрÿмге керектÿ öскö дö камык эдимдер jемирилген. Белтир jуртта ончозы jайрадылган, Чуйдыҥ трагы да канча jерде ÿрелип калган. Бу ончо сурактардыҥ аайына чыгарга, Москвага jетирер керек болгон. Лапшин ол тужында бойыныҥ ороон ичинде jаан башкараачы кемин, бек кылык-jаҥду, иштеҥкей ле кыракы болгонын кöргÿскен.

Ол тушта Лапшинди кайда дезеҥ – ол аймакта ла jурттарда, тÿни-тÿжи анда деген бирÿзи: школдорды, детсадтарды, эмчиликтерди тудар керек. Белтир jуртты jаҥы jерге кöчÿрерге келишкен. Строительстводо сейсмиканыҥ jеткерлиги кöдÿрилген: Горно-Алтайскта, Бийскте, Белокурихада – 9 баллга, Барнаулда ла Новосибирскте 8 баллга jетире.
Бистиҥ jердиҥ улузыныҥ куучынын укканда, jерсилкиниш болордоҥ озо оны ийттер, оноҥ аттар сескен бе кандый, кыҥылдажып-киштежип турган дежет. Jербойыныҥ улузы да ырымдаган болгодый деп, эмди ученый-билимчилер бодоштыра шÿÿлтелер эткилейт. Лапшин бойыныҥ öйинде мындый сурактарга аjару этсин деп, билимчи-ученыйларга баштану эткен. Оныҥ айтканыла, Алтайда канча муҥ jылга jуртап келген калык-jон кан-тамырыла бу jердиҥ тынына кожылып-биригип калганын аjаруга алып турар керек…
Ол öйдöҥ бери jирме jылдаҥ ажа берди. Jе Лапшин ол тушта кандый jаан jöмöлтöзин jетиргенин калык-jон качан да ундыбас. Андый кату öйдö республиканыҥ бажында Лапшин болгоны тен арjанынаҥ ошкош. Оныҥ тоомjызы тегин улус ортодо jылдаҥ jылга там ла бийиктеп jат.

Ӱкектиҥ Бала-Каанын ойто Алтайга jандырары керегинде эл-jондык баштаҥкайды Лапшин акту кÿÿнинеҥ jöмöгöнин бис база билерис. Тÿÿкилик учурлу кереес ол тушта Россияныҥ Билим Академиязыныҥ Сибирьде бöлÿгиниҥ археология ла этнография институдыныҥ музейинде болгон. Чын да, Лапшин бистиҥ улустыҥ кÿÿн-санаазын jÿрегиле сескен.

Эмди сöс ойто эл-jонныҥ тооалыжы керегинде. Лапшин бойын «мен алтай кижи» деп оҥдогоны бÿгÿн jаҥыдаҥ jаан учур алынат. Бистиҥ эл-jон бойын алтай калык деп аданатан кыймыгу jаҥыс jылдыҥ кереги эмес. Ол туку автоном область тöзöлгöнинеҥ ала эмди республика чыдузына jетире бирлик алтай этнос болотон jаан jолды эмди де öткöнчöбис. Бÿгÿн де «кобы-jик сайын» бöлинетен кылык-jаҥысты таштабаганыс, «айрылганын айу jиир, бöлÿнгенин бöрÿ jиир» деген укааны учына jетире оҥдобогоныс. Михаил Иванович jаан ÿредÿлÿ ле öскö ороондордыҥ jети тилин jеткилинче билген кижи алтай калык бирлик болотонын jакшы оҥдогон. Незин jажырар, кезик алтайлар уйады jогынаҥ «мен алтай эмес» дешкенче!..

Кижиге jакшы сöсти бойыныҥ öйинде айдатаны кандый jаан учурлу. Оныҥ ордына кижини jабарлайтаны, оныҥ ÿстине кир-торды килеҥкейи jоктоҥ тöгöтöни кайда барган деп туругар.

Лапшинди де айландыра республикада политиканыҥ ойындары ла коп-саптары jеткилинче болгон. «Отставкага» аткарар деп муканган ла эдилер. Ого ÿзеери федерал да кеминде оҥдошпостор ло блааш-тартыштар база да болгон, анчада ла jердиҥ сурагын таҥынаҥ мензинери аайынча. Jе «jонныҥ мойны jоон» деген бирÿзи, улус бу ончо болгон керектерди jаҥыдаҥ оҥдоп келди.

Республиканыҥ jурттарында улусла куучындашсаҥ, «албатыныҥ депутады Лапшиндий болор керек» деп айдыжар. М. И. Лапшинниҥ башкарузында мен культураныҥ министри болгом. Кандый ла баштаҥкай эткемде, Михаил Иванович jаантайын ла jöмöжип айдар: «Иван, сен алтай jерде ле тегин улус ортодо чыдап öскöн кижи. Чорос-Гуркинге кереес тургузар керек деп турган болзоҥ, кандый куучын? Национальный госоркестрди, культураныҥ колледжин – тöзö лö. Ол республиканыҥ келер öйи!».

2005 jылда Алтайдыҥ кÿндерин Парижте, ЮНЕСКО-ныҥ штаб-öргööзинде öткÿрери керегинде мениҥ баштаҥкайымды М. И. Лапшин jöмöбöгöн болзо, ол тÿÿкилик учурлу jорык болор бо эди? Телекейлик культураныҥ тöс jеринде, Эйфельдиҥ башнязы алдында ла Елисей jалаҥдарда атту-чуулу алтай кай ла jаҥар кожоҥ jаҥыланган. Мындый бийик jайаандык Париж jерине бис Россия Федерация тергеезинде кайран Алтайыс республика чыдузын алынган шылтузында келгенис.

Алтай Республика бÿгÿн телекей ÿстинде тоомjылу ЮНЕСКО-ло jуук тузалу колбу тудуп, текшицивилизациялык jолго чыккан. Ого баштапкы алтамдар эдерге болушкан В.И. Чаптыновко ло М. И. Лапшинге баш ла болзын.

Михаил Иванович Лапшин бойыныҥ öйинде Тимирязевтиҥ адыла адалган Академияда ÿренген. МГИМО-до дезе бистиҥ jерлежис Александр Александрович Бессмертных (ол Горно-Алтайскта 12-чи таҥмалу школды божоткон, келер öйдö СССР-дыҥ öскö ороондорло керектериниҥ министри болгон) ÿренген. Экӱлези – Бабырган тууныҥ эки jанында чыдаган уулдар, Алтай ла Сибирьдиҥ тууларынаҥ jаан ийде алынган. Россияныҥ бийик тоомjылу политиктери болгонына эмди бис оморкойдыс.

М. И. Лапшинниҥ сööгин Москвада Троекуров сööксалгышта jуур тужында Алтай Республиканыҥ делегациязын башкарып jÿргем. Россияныҥ Тöс телекöрÿлтези М. И. Лапшин керегинде jетирÿ эткен, документ кептÿ фильм кöргÿзилген. Ол тужында сананган эдис: бу мындый башкараачылар Алтай jерине кандый керектÿ!

Jыман БЕЛЕКОВ