Алтайдын Чолмоны

Актуга айдаткандарга учурлап…

31.01.2023

Јыл учына чыгып баратса, кажы ла кижи кайра кӧрӱп, эткен-туткан керек-јарактарыныҥ уч-турултазын эдерге албаданат. Ӱзеери ижи бойына эмес, эл-јонго, ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге энчиликке эдилген болзо, анаҥ да јакшы ла оморкодулу турулталар болот. Шак ла бу айдылганын керелеп, јерлежис Олег Осипович Енчиновтыҥ баштаҥкайыла Улаган аймактагы Чибилӱ јурттаҥ 1920, 1930, 1940 јылдарда актуга караладып айдаткан улустыҥ ады-јолы бичилген кереес тургузылган ла јаҥар айдыҥ учында оныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы ӧтти.

Бис ончобыс билерис – мынаҥ озо Чибилӱ јуртта бу ок кижиниҥ баштаҥкайыла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына ла энелердиҥ эземине учурлалган кереес база тургузылган болгон.
Јаан учурлу бу кӱнде Чибилӱ јурттыҥ тӧс тепсеҥинде јурттыҥ улузы, айылчылар ла кереесте бичилген улустыҥ бала-барказы јуулган. Туй ла 100 јылга јууктай кайра болгон ачу-коронду ӧйди ле актуга караладып айдаткан, аттырткан улусты эзедип, кызыл-марал чечектер тудунган эмдиги ӱйе кородоп, олор керегинде кӧк теҥериниҥ алдында, ак ару кардыҥ ортозында јылу сӧстӧр айтканын кӧрӧргӧ дӧ, угарга да кандый оморкодулу!

Кӧдӱриҥи кеминде аймактыҥ јааны Мерген Валерьевич Тойлонов «Улаган аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ ӧзӱмине аҥылу камаанын јетиргени учун» деп I степеньдӱ медальды Олег Осипович Енчиновтыҥ тӧжине такты. Јерлештери чындап та, «кайрал ээзин тапкан» дежип, оны изӱ колчабыжула уткуды.

Олег Осипович эткен ижи керегинде мынайда куучындады: «Бу актуга караладып айдаткан улустыҥ ады-јолын орныктырары јанынаҥ иш-тош туку 1997 јылдаҥ ала башталган. Эҥ ле озо мен улдам Иван Константинович Енчинов керегинде јетирӱлер бедирегем, оноҥ ло ары бу ончо керек мени «кийдире тарткан». Акыр, бу улустыҥ ады-јолдоры кайда да, качан да чыкпаган, келижип турарда, бу ишти баштаар керек деп санангам. Менле кожо бу керекле Алексей Лукич Бадыкин ле Олег Васильевич Юлуков «оорып» иштеген болор.

Нӧкӧрлӧрим учы-кыйузына једишпей, ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ алтайына арай ла эрте сала бердилер. Је јӱрӱм бир јеринде турбай јат… Каланыҥ эки архивин ончо «бийттеп» чачкам, Барнаул да каланыҥ архивине баштангам.

Бедиреништӱ иштерде «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ материалдарына, актуга каралаткан улустыҥ ады-јолы бичилген Эземниҥ бичигине де тайанарга келишкен. Мен јаҥыс ла Чибилӱ јуртта чыккан-ӧскӧн јерлештерим керегинде јетирӱ јуугам, айдарда, аймагыстыҥ ӧскӧ јурттары бу ченемелге тайанып, бойыныҥ јерлештериниҥ ады-јолдорын база мынайып ок орныктырар деп иженип турум. Кажы ла албатыда тӱӱки бар, тӱӱкизин билбес кижиге уйат, оныҥ учун бис, јажы јаанаган ӱйе, ордыска келип јаткан јаш ӱйеге ончо билеристи артыргызып салар керек деп сананадым. Кӧрзӧӧр, ол туку 1937 јылдыҥ сыгын айыныҥ 22-чи кӱнинде контра деп Енчинов, Санаа, Болчагулов, Бадыкин, Уханов деп беш кижини 58 статьяныҥ 2-чи бӧлӱгинде айдылганыла «расстрелять» деп јӧптӧйлӧ, караҥуй тӱнде (!) апарала, адып салганын не деп айдар?! Мындый учуралдар коркышту кӧп болгон. Ондый јеткер болбогон болзо, бис эмди кыймырап јаткан албаты болор эдис».

***

«Кӧс коркыыр, кол эдер» деген чилеп, Олег Осиповичтиҥ айтканыла, оныҥ база бир јаан эдилбеген иштериниҥ тоозында – Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ балдарыныҥ ады-јолдорын кереестеп, энчиге артыргызары.

Мыныла колбой ол бу тӧмӧн тоололгон улустыҥ бала-барказы кажызы ла бойыныҥ тӧрӧӧни керегинде толо јетирӱни Јеҥӱниҥ байрамына јетпей јуузын деп баштанат. Мында кемниҥ-кемниҥ ады-јолы, чыккан-божогон јылдары јастыра болзо, оныла колбуга чыгып, чынын айтсын деп сурайт:
Байлагашева Анна Алексеевна (1945-1990)
Бадыкина Роза Васильевна (1943-1993)
Белеева Галина Кирилловна (1936-2010)
Олчонова (Сертекова) Наталья Степановна (1936-1996)
Енчинова Мария Трифоновна (1945-1971)
Енчинова Люся Трифоновна (1936-1978)
Енчинова (Чунукова) Мария Трифоновна (1934-2010)
Санаа Наталья Михайловна (1941-2014)
Тонтушева Эртечи Сергеевна (1942-1988)
Тонтушева Анна Сергеевна (1945-1990)
Темдекова Павлина Константиновна (1938-2008)
Токоекова Мавра Борисовна (1938-1979)
Тымыева Сара Филипповна (1941-2018)
Тымыева (Кудюшева) Татьяна Алексеевна (? -1976)
Кудюшева Нина Николаевна (1945-2004)
Челчушева Валерия Николаевна (1945-1996)
Уштукова Клара Николаевна (1937-?)
Язарова Антонида Ивановна (1941-2005)
Уштукова Клара Ануфриевна (1939-1988)
Тенгерекова Елена Васильевна
Качакова Тамара Кирилловна (1939-2022).

Керамикалык јурук јазадар баазы 3200 салковой болор. Ончо сурактарла Олег Осиповичке (8 913 692-27-35) баштаныгар. Акчаны чикезинче Надежда Петровна (8 913 691-51-52) деп кижиге аткарарга јараар.

***

Тулаан айдыҥ 7-8 кӱндеринде Энелердиҥ магыныҥ аллеязында кайыҥдар отургызары темдектелет. Ончо тӧрӧӧн-туугандарды бу учурлу иште эрчимдӱ туружарга белен болзын деп кычырадыс. Учуралла тузаланып, Олег Осипович јаантайын болужып турган нӧкӧрлӧри Николай Петрович Тондоевке, Олег Давыдович Куюковко, Петр Николаевич Куюковко, Станислав Моисеевич Токоековко ло Рафаил Иосифович Олчоновко јаан быйанын айдат.

Кереес комплексте ады-јолы бичилген улустыҥ чике ортозында Енчинов Алексей Константинович деп кижиниҥ јуругы тургузылган. Мында айдылганыла, ол 1936 јылдаҥ ала 1941 јылга јетире Магаданныҥ ГУЛАГ-ында болгон. 1942 јылда Колыманыҥ 36 таҥмалу ГУЛАГ-ына аткарылган. 1946 јылда јайымга чыгала, Чукоткага иштеп аткарылган. 1946 јылдаҥ ала 1952 јылга јетире оленевод болгон. 1952 јылда Алтайына јанган. 1953 јылдаҥ ала амыралтага јетире лесник болуп иштеген. 1976 јылда божогон.

Тайдазы керегинде барказы Тамара Трифоновна Тадышева (Енчинова) эске алат: «Енчинов Алексей Константинович – энемниҥ адазы. Олор 14 карындаш болгон. Балдардыҥ јааны тайдам, кичинек карындажы Степан Константинович – фронтовик. Тайдам оборы јаан, баатыр кижи болгон. Ол кӧп тоолу маргаандарда туружып, кӱрежип туратан. Оны бай-јайзаҥдар кандый ла маргаанга апарза, ол јеҥӱ јогынаҥ јанбайтан.

Бойы јалтанбас, шулмус, кӱчтӱ кижи болгон. Калганчы учында оны Туваныҥ кемге де јеҥдиртпеген баатырыла кӱрештирип апарган. Тува – эки тайдамдый, бастыра бойы сары сарјула сӱртӱнген, тутса, тудулбас кӱлӱк болгон. Је оны да тайдам јажытту эп-сӱмезиле јеҥген болгон. «Кабыра кучактайла, тыҥ тудуп ийгенимнеҥ тала берерде, мергедеп ийгем» –деп, ол куучындаган.

База бир маргаанда 10 литр сары сарјуны ичер керек болгон, је оны кем де ичип болбогон. Ол тушта јайзаҥы: «Ичип кӧрзӧҥ, Сарул?» – деп, тайдамга айткан. Тайдам оны отурала, ичип ийген. Оны кӧргӧн ончозы кайкажып, эмди ле «Сарулдыҥ ичи оорыыр эмезе ол кузуп ийер» деп узак кетешкилеген. Је оныҥ ичи де оорыбаган, кускузы да келбеген. Онойып, јеҥӱчил болуп чыккан.

Кош тартса, эпчили коркышту. Тува јеринеҥ улай ла тус экелер. «Эки атты алала, барып тус экел» – деп, јайзаҥдар јакыыр, канайып мойножор, барып ла јадар, тӱндӱ-тӱштӱ јол-јорукта. Ого једип барзаҥ, ондо «ол эки кап тусты кӱчиҥ једер болзо артып кӧр, болбозоҥ куру јанарыҥ» дешкилеер. Је ол ого не де эмес болгон, аттарга артала, арыган-чылаган јанып ла келер. Узак јолго конуп јатса, эмеш ле кыймык болзо, ойгонорго адыныҥ чылбырын будына буулап алатан. Нениҥ учун дезе тувалар ойто уурдап та алар аргалу болгон.
Анайып јылдар ӧткӧн, тайдам Агафья Ивановна Кудюшева деп кижиле айыл-јурт тӧзӧп, ӱч кыс ла бир уул азыраган. Трифон уулы јада калган. Тайдам кӧп чоокыр аттарлу, јылкылу, ийнектерлӱ, оок малду јаткан. Тайнам улус эмдеер, тудаачы кижи болгон. Ол кӧп улустыҥ сынык-бертигин тудуп эмдеген. Бойы теҥеридӧӧн кӧрӱп, не болотонын билип отурар, Алтай јердиҥ ээзиле, одын-суузыла куучындажып, суранып јӱрер, ары јанынаҥ јайалталу кижи болуп јайалган.

Бир катап ол теҥериге кӧрӧлӧ, «Албаты-јонныҥ каны тӧгӱлет, не болгон јуу болды?» – деерде, мен коркып, тайнам нени айдып турган деп санангам. Оноҥ ло јаан удабай, Афганистанда јуу-согуш баштала берген. «Балам, јибеген курсак јиириҥ, ичпеген курсак ичериҥ, кийбеген кийим кийериҥ, јаҥыс алайын дезеҥ, акчаҥ јетпес, акчаны чеберлеп јӱрӱгер, кийимиҥди јамачкылап кий» – деп айдар. «Балыктујулда серкпе ачылар, ого ло јӱрӱгер. Кӧп кӧрӧӧчилер болор, кӧп тудаачылар болор, одӧӧн баспагар. Јердиҥ ӱсти бастыра кайчылар болор, ӱй улус кайлаза, база бир чак болор» – деп туратан.

Ол тужында ӧрӧкӧнди кем керекке алган… Меге кару болгон, оогошто койдонып конор, ээчидип алала айылдаар, јолойын кӧс тӧ кӧрӧр, мен коркыырым. «Айыл-јуртыгар таштабаар, менеҥ коркыбаар, кӧрӱп јӱрерим» – дейтен.

Анайып, бу эки кижи ары јанынаҥ ла биригип, амыр-энчӱ јадарда, кызалаҥду ӧй келген: айыл-јуртын коскоргон, мал-ажын айрыган, бала-барказын ыйлаткан. Тайдамды олјолоп, тӱрмелеп, албаты-јонныҥ ӧштӱзи, бай-кулак дейле, адар эттире јаргылап, кӧп тоолу улусла кожо отургызып салган. Тайнам ал-сагышка тӱжӱп, тӱн ортозында тӱрмеге барып, каруулчыкла куучындажала, тайдамла кожо айлына абысты экелип, алкыжы јетсин деп бажыру эттирткен, одын кӱндӱлейле, бойы база алкаган кийнинеҥ тайдамды ойто апарып, тӱрмеге отургыскан. Эртенгизинде кӧп албаты-јонды айдап, ый-сыгытла тӧмӧн апарган. Амыраган јерге оро кастыргылап, бойлорын ол ло орого тургузып аткылайла, кӧмгӱлеп сал турган.

Мыйып туруп, Кызыл-Ӧзӧктиҥ тӱрмезине јаҥыс ла тайдам ла тайнамныҥ адазы јеткен. Кайны, карган кижи, кыйын-шырага чыдабай, анда ла божогон. Тайдамды стенеге тургузып, адып баштаарда, ого бир ок тийбеген, колыныҥ алдыла, бажыныҥ ӱстиле ӧдӱп турган. Адып болбой салала, ссылкага Чукоткага ийген. Анда ол ак кийиктер кӱдер кӱдӱчи болуп иштеген. Соокко буды-колы ӱжӱп, ӧрӧкӧн шыраны кӧргӧн лӧ…

Анаҥ тунгус ӱй кижиге табарып, јурт тӧзӧгӧн, бир кысту болгон. (Кийнинде тайдам кыс балазыныҥ јуругын алганча јанган, ол јурук анда ла агаш айылдыҥ алыйманында кыстап койгон туратан. Је эмеен-ӧбӧӧн улуста не ле болуп турбай, бир кӱн тайнам тайдамла ачыныжала, кӱнӱркейле, байагы јурукты отко салып ийген деп, эјем ле акам куучындаган).
Аҥныҥ терезинеҥ ӧдӱк-тон кӧктӧп кийген, аш-курсак та болгон. Јеҥӱниҥ кӱни једип, улусты јайымга божодордо, тайдам мынайда санангам деген: «Мени анда кем де сакыбай јат. Балдарым бастыра торо ӧлгӧн, айыл-јурт јок. Барзам, нени санан јӱрерим, канайып јадарым, кӱч болор, тортынча мында ла ӧлгӧнчӧ јадарым». Мынайып тайдам 18 јыл тӱндӱкте јӱрӱп калган. Оныҥ сананган сагыжы да чын болгон: бастыра јӧӧжӧзин, мал-ажын айрый берген, ӱй кижизин база тӱрмелеп, тӧрт јылга айдай берген, је ӱч кичинек кыс балазы тирӱ арткан болгон. Энем, эҥ ле јааны, 12 јашту болгон, оогожы 8 јашту кӧӧркийлер.

Складтаҥ паегын бергилебес, байдыҥ балдары деп. Улуска отрубь арба, сула 100 граммнаҥ берер, а бу балдарга неме јок. Мынайып ӱчӱ ыйлажып, јаҥыс болчок торбогына арткан-калган јӧӧжӧзин, кийимдерин артып, барып јадала, јолдо отургылаарда, Тардак таай ӧрӧкӧн айлына апарган. Энем јаантайын ол Тардак таайды мактап, јакшы айдып туратан. Јанында Агул таай база јаткан. Анда балдарга јӱрерге эмеш јеҥил боло берген.

Јылдар ӧдӱп, тайнам тӱрмедеҥ јанганы балдарына база да јаан ырыс болгон. Мыйып јаҥыскан јӱрӱп, тайнам Алексей Чуу деп кижиле бириккен. Ол кижи Чибилӱде «Пограничник» колхозто председатель болгон, ӧрӧкӧн јаан болужын јетирип, балдарды азыражып чыдаткан. Бойлоры бир уулду болгон – Анатолий.

Ӱч кыс јаанап, кажызы ла айыл-јурт тӧзӧгӧн. Ортон кӱйӱзи Исак Григорьевич Манзыров јуудаҥ келеле, милицияда иштеген. Кайнын бедиреер амадула суру бичиген. «Алексей Константинович айдуга барган улустыҥ тоозында јок» деп каруу келген. Ойто А. К. Энчинов деп бичиирде, «андый кижи бар» деп каруу ийгендер. Анайып, тайдама «Јаныгар, ончо балдараар амыр-энчӱ» деп телеграмма салган. Бичикти алала, тайдам сӱӱнгенине ыйлай согуп, јанарга белетенип баштаган. Эш-нӧкӧри акча-манадын штандарыныҥ јигине билдирбес эттире сугуп, кӧктӧп берген, алтын да болгон. Агаштаҥ эткен чемоданда толтыра акчалу, алтынду јанып келген. (Кийнинде ол болчок алтынды та кем де уурдай берген деп, јаанам Таисья Алексеевна куучындаган. Чындап та, ол чемодан эмдиге ле јетире Кубадруда јадат).

Алтайына бурылып келеле, экелген акчазын ончо балдарга, тӧрӧӧндӧргӧ ӱлеген. Алексей Чуу деп кижиге балдары учун јаан быйанын айткан. Ол кижиниҥ уулын бойыныҥ ла балазы чылап карузып азырап алган. Јанып келеле, агаш ээлемде иштеген, кӧп тоолу кӱрлер туткан, амыралтага чыгала, бойыныҥ алдында мал-аш азыраган. Тайдам баркаларына коркышту кару болгон, јаантайын ла кайда да болзо, бистиҥ адаанысты алатан. Јажы јаанап, кыйын-шырадаҥ улам уйадап, карынныҥ оозыныҥ оорузынаҥ јада калган. Кару тайдамныҥ јӱрӱми коркышту уур ла кӱч болгон. Је ол салым берген ончо кату јолдорды ӧдӱп, јеҥип чыккан!».

Бу ӧрӧги айдылган Чибилӱдеги эземниҥ иштериниҥ кийнинде коркышту кӱч, шакпыртту, «кӧскӧ кӧрӱнбес» иш турат. Ончо ишти Олег Осипович тӱндӱ-тӱштӱ бош отурбай, јол-јорукта, бедирениште кемге де адааркабазынаҥ, чылаазыны јок апарат. Јаан быйан Слерге, Олег Осипович! Кажы ла кижиниҥ ады-јолында учуктый узун јӱрӱми, салымы…
Угы-тӧзин билбестиҥ келер ӧйи де ӧчӧмик. Оныҥ учун тайдак-тайнактарыстыҥ, улдак-јааналарыстыҥ ады-јолын ӱйедеҥ ӱйеге айдыжып, ундыбай јӱрели!

Чейнеш МАНЗЫРОВА
«Улаганныҥ солундары» газеттеҥ алылган фотојурук