Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jаш тужымныҥ jаҥары

31.01.2023

Кажы ла кижиниҥ jаш тужы – оныҥ санаазында ундылбай артып калган ырысту ӧйи. Кичинек бала jаанап, эр кемине jедип, jаш тужын кандый да jылу, сӱӱнчилӱ, ӧкпӧӧрип эске алынат. Мениҥ де jаш тужым санаамда jакшы болуп артып калган.

Тайга-ташка ороткон кичинек Сугаш jуртым кышкыда ак карга бастырып салган туратан. Тайганыҥ эдегинде турган учун, јеримде кыш соок, jаан карлу болот. Койчы-малчы улус турлуда мал-ажын азыраарга, карды кыjырада чанакту атту маҥтадып турар. Јурттыҥ ичиле де, магазинге де јетире чанакту атту баратаныс. Јайгыда ачык јаткан суулар кышкыда калыҥжыда тоҥуп, шык ла тура беретен. Улус печкелерине отты одырып ийзе, трубалардаҥ ыш эртен-эҥир чоргып-чоргып чыгатан.


Бис, школдо ӱренип турган балдар, уроктор тӱгене ле берзе, айылга јанарга меҥдей-шиҥдей јӱгӱретенис. Айылда оок-тобыр иштерди эдип, пыймаларысты кийип, конёкторысты тудунып, суу јаар баратаныс. Тош калыҥда балдарга јыҥылаарга макалу болгон. Тойо јыҥылап, тоштыҥ ӱстинде карга јӱзӱн-јӱӱр јуруктар јурап, баштактанып ойноп, эҥир кире берзе, айылдарыска сӱӱнчилӱ јанатаныс. Аралдыҥ ичиле конёкту јыҥылап, карга бӱркедип койгон агаштардыҥ јаражын кайкап, кардыҥ ӱстинде койонныҥ, тийиҥниҥ истерин кӧрӱп, бойысты чек ле чӧрчӧк јериндедий сезетенис.


Кышкы каникул баштала берзе, ӱзе бала-барка тошто: јаан балдар хоккей ойнойт, оогошторы чанакту јыҥылайт. Јаактарыс кызарып, соокко тоҥуп та калзас, санаабыс јарык, ырысту болгоныс. База бир јыҥылайтан јерис кырда болгон. Кезик балдар чаналу, кезиктери чанакту баратан. Кӧп сабазында чанакту јыҥылайтаныс. Кырдыҥ бажына чыгып, чанакту тӧмӧн кыйгы-кышкыла, каткыла туҥдурып маҥтатса, макалузы коркуш!


Бир катап мен акамныҥ чаназын алып, кырга јыҥылаар деп санандым. Чанамды кийип, кырды тӧмӧн јыҥыладым. Јакшы ла келип јадала, карга бадалып калдым. Будумды ӧрӧ кӧдӱрип ийзем, чанамныҥ бажы сынып калтыр. Акам арбанар деген санаа бажымнаҥ чыкпай турды. Ол кӱн јыҥылаш ондый кунукчылду болгон эди.

Кышкыда база бир ойнойтон ойыныс – «Зарница». Оны 23 февральга, Тӧрӧлин корыычылардыҥ кӱнине, учурлай ӧткӱретен. Бу ойында бастыра школ туружатан. Балдар курткаларына, тондорына погон кӧктӧп, агаштаҥ автомат, мылтык эдип белетенетен.

Биске командирлер башка-башка јакылталар беретен. Балдар оны бӱдӱрерге албаданып, агаштыҥ ортозыла јӱгӱрип, уулчактар, кызычактар теҥ-тай ойнойтон. Јакылталар бӱткен кийининде, кемниҥ командазы јакшы ойногон деп темдектелер, ончо ло балдар темдектелип, кайралдар табыштырылар. Балдар арып-чылап та калган болзо, кӱӱн-санаалары јарык, каткырыжып, бой-бойыла куучындажып јанатан.


Ол ӧйдӧ телевизор до, телефон до јок. Стенеге илип койгон радиодоҥ «Горно-Алтайсктыҥ солундары», «Туулардыҥ ӱни» деп јетирӱлерди эртен-эҥир угуп туратаныс. Јуртта кӧп кӧкчи улус болгон. Олор алтай тере тондор, тӱлкӱ бычкак бӧрӱктер, алтай тере кӧгӱспектер, бычкак ӧдӱктер кӧктӧп туратан.


Ус кӧкчилер Алтын Четова, Алтынчы Кабарчина, Сӱнер Бодонокова, Кураан Монтокова, Екатерина Бутушева, Шура Епитова, Јылымчы Епитова, Бобош Тукпашева, Јыламаш Попошева, Нина Бутушева, Алтын Остокова, Карагыс Аратина ла оноҥ до ӧскӧ ӱй улус бала-барказына ӧдӱк-тонды, кийим-тудумды бойлоры ла кӧктӧйтӧн.

Энем база кӧкчи кижи болгон. Тере тонды, бычкак бӧрӱкти, тере кӧгӱспекти, тере меелейди эптӱ, јараш кӧктӧп ийер. Узун кышкы эҥирде оймогын кийип алып, терени «тырс-тырс» эттире кӧктӧнип отурар.

Шык эдип калган сооктордо эҥир кире берзе, јаан улус алтай тере тондорын, тӱлкӱ бычкак бӧрӱктерин кийип алган, кезиктери пыймалу, кезиги элик бычкак ӧдӱктӱ клуб јаар баратан. Бис јаан улустыҥ кинозын кӧрӧргӧ, клубты айланып, кӧзнӧктӧр шыгалап туратаныс. Киномеханик бисти клубка кийдирбей, арбанып, јандырып ийер. Балдардыҥ кинозына барарга, айылда ишти меҥдей-шиҥдей эдер керек болгон. Кино кӧрӧргӧ энелеристеҥ беш акчадаҥ сурап алатаныс. Киноныҥ кийнинеҥ келип јатсаҥ, соок јаактарыҥды јалап турар. Туралардыҥ отторы кӱйӱп, трубалардаҥ ыш чыгып турза, «байа киного барбайтан немени, айлында балдарга кандый јакшы, јылуда отурып јат, энези де арбанбас» деп сананарыҥ.


Кышкыда балдардыҥ сакыган байрамы — Јаҥы јыл. Соок Таадак келип, сый экелетени балдарга јаан сӱӱнчи болгон. Байрамга јӱзӱн-јӱӱр костюмдар эдерге ада-энелер балдарыла кожо шакпыража берер. Ол ӧйдӧ јаан да улустыҥ ёлказы болзо, улус костюмдарын јилбиркеп белетейтен. Јаҥы јыл балдарга да, јаан да улуска сакылталу, сӱӱнчилӱ байрам болотон.


Узун кышты ээчий јаражай јас једип келер. «Тырмакту аҥ ичегенге јатпас, тулуҥду улус айылда отурбас» деген ӧй. Јерлик аҥ-куш, бастыра тынар-тындулар јасты уткуп, ичегенинеҥ чыгар. Кар кайылып, суучактар сӱӱнчилӱ шоркыража берер. Турналар кажы ортозына једип келген, јалаҥдарда јемзенип јӱргӱлеер. Јаан јаштулар тышкары чыгып, кӱнге јылынып отургылаар. Јурттыҥ ичинде бала-барканыҥ тал-табыжы, каткызы угулып баштаар. Олор јас келгенине сӱӱнип, бойыныҥ сӱӱген ойындарын ойноорго белен. Ол ӧйдӧ кажы ла биледе кӧп балдар болгон. Јааны-јажы јаскыда тышкары ойнозо, чымалыдый кыймырап јадар. Олор мааны, мечик, кичинек орого агаш салып, оны тудуп, јӱзӱн-јӱӱр ойындар ойнойтон. Ӧрӧги, тӧмӧнги балдар деп, эки командага бӧлӱнип, «Знамя» деп ойынды ойноп туратаныс. Јеҥдирген балдар ачыныжып, сӧс блаажып, согужып та туратаныс. Ондый да болзо, ончобыс омок, сӱӱнип јӱргенис.


Кӱӱк айда пионерлердиҥ кӱнине учурлалган одычакты энчикпей сакыйтаныс. Ӱредӱчилерле кожо белетенип, јуулыжып, темдектеп салган јерге баратаныс. Мында ойындар, кӧрӱлер, маргаандар јакшы кеминде ӧдӧтӧн. «Взвейтесь кострами, синие ночи, мы пионеры – дети рабочих» — деп кожоҥдоп туратаныс. Јакшы ӧй, улустыҥ санаазы бийик, бала-баркада да јаман кылык болбогон.


Јасты ээчий јай келетен. Кӱндер узап, изип, јалаҥдар јӱзӱн-јӱӱр чечектерле јайыла беретен. Тайгада ӧлӧҥ ӧзӱп, аҥ-куш тойына беретен. Улус мал-ажын јайлуга чыгарып, јайымжып, айлыныҥ ижин эдетен. Мал-аш тойынып, уйлардыҥ сӱди кӧптӧй берзе, јӱзӱн-јӱӱр курсак эдилет: чеген, аарчы, курут, быштак, каймак, сарју, алтай аракы.

Канчаны сӱӱндирген, канчаны јыргаткан кайран јай. Јылу јай келгенине албаты сӱӱнип, Алтайына кожоҥ-комыдын чӧйип ийет. Јииттер биригип, куда-кумыйлар болуп, той-јыргалдар башталат. Албаты Алтайынаҥ алкыш-быйан сурап, бала-баркага бойыныҥ алкыштарын айдат.

Јайдыҥ тал-ортозы тура берзе, бис, балдар, ойто ло јуулыжып, изӱ кӱндерде сууга эжинип баратаныс. Јаратка от одырып, суунаҥ чыгып, јылынып, ойто ло сууга киретенис. Јаан балдар чӧҥгилеп, сууда кем узак болор деп маргыжып, кичинек балдар чакпыланып эжинип туратан. Кере тӱжине сууда, айлыска јаҥыс эҥирде јанатаныс.

Эҥирде кабырудаҥ уйлар тозып, айлыска апаратаныс. Ол ӧйдӧ улус уйларын бош салбаган. Эртен тура пастухка табыштырып јат, эҥирде саалган кийнинде, балдар кабырып чеденге сугуп јат. Бис онойып јуулыжып, оттоҥ одырып алала, оныҥ јанына ойноп, совхозтыҥ салган ажына уйларды кийдирбей, бозом эҥир киргенче, уй кабырарыс. Караҥуй боло берзе, јанар кӱӱнис келбей, там ла ойынга кирип турарыс. «Бу кайткан балдар, караҥуй эҥир киргенче ойноор!» — деп, энелерис арбанып турза, уйларысты айдап, кӱӱн-кӱч јок јанатаныс.

Ӧлӧҥ ижи башталгалакта, улус ары-бери тӧрӧӧндӧрине айылдап барып келер керек. Аракы-чегенин азып, аш-курсагын белетеп, јолго шыйдынатан. Энем чыккан-ӧскӧн Экинур јуртында јаткан тӧрӧӧндӧрине айылдап баратан. Мени сыйнымла кожо ээчидип алар. Бис јаан јуртка келзес, ончо неме солун кӧрӱнетен. Тӧрӧгӧндӧрис биске сӱӱнип, јакшы уткуйтан. База бир јай келзе, Мӧндӱр-Соккондо таайларыска, јеҥелериске айылдап баратаныс. Јайдыҥ јылу кӱндеринде таайларыска, таай эјелериске, олордыҥ балдарына јолугып, куучындажып, кожо ойноп, санаабыс јарык, сӱӱнчилӱ јанып келетенис.


Удабас ла ӧлӧҥ ижи башталар. Бу јаан ишке улус белетенип јат. Кӱс башталганча ӧлӧҥ эдер керек. Ол тушта ӧлӧҥди колло чапкан, јууган – ӱзе иш колдыҥ кӱчиле эдилген. Јаан да улус, балдар да иштенген. Бис чаап койгон ӧлӧҥди јууп, оны бугулдап туратаныс. Кӱн изӱ де болзо, ӧлӧҥди капшай јуур керек, оныҥ учун чырмайып иштенип туратаныс.

Тыт агаштар саргарып, кайыҥдардыҥ, теректердиҥ јалбырактары јерге тӱжӱп, уча берер. Јаҥыс ла чибилер, мӧш агаштар јажыл турар. Аҥ-куш, тынар-тындулар соок келерин сезип, кышкыда јийтен курсагын ичегендерине тажыйт. Тийиҥдер, кӧрӱктер, ӧркӧ, борсук калганчы јылу кӱндерине сӱӱнгилеп, ары-бери калыгылап, маҥтагылап, ичегендерине кирип-чыгып, баштары бирде кӧрӱнип, бирде кӧрӱнбей калат.

Кайран јай ӧдӧ конор. Улус иш-тоштыҥ ортозында кӱндердиҥ ӧткӧнин де билбей калар. Кӧӧркий энелер курсак-тамагын эдип, ойто ло кышка белетенер. Бала-баркага школго баратан ӧй јууктап келет. Керектӱ бичик-билик, кийим-тудум алып, улус ойто ло шакпыража берет. Кӱндер кыскарып, сооп, кӱстиҥ тыныжы једип келер. Турналар јылу јерге учарга белетенип, табыштангылаар. Бир ле кӧрзӧҥ – теҥериде турналар кыйгырып, улуска «јакшы болзын» деп айдып тургандый, чӧйилип-чӧйилип, кӧрӱнбей калар.

Бис, совет ӧйдӧ ӧскӧн балдар, јакшы чыдаганыс. Ӱредӱчилерис бисти бичик-биликке ӱредип, јаан јолго чыгарган. Ада-энебис ишке-тошко ӱредип, таскадып, ак-јарыкта кижи болуп јӱрзин деп сананган. Оогош балдар јайы-кыжы тышкары ойноп, иштенип, ару кейле тынып, ар-бӱткенле тудуш болгоныс. Азыраган уйыбыстыҥ ак сӱдиле аш-курсак эдип, балдарын азырап, чыдадып койгон ада-энелерге баш болзын. Алтайыстыҥ ару кейин тынып, алтай аш-курсагысла азыранып ӧскӧн учун, су-кадыгыс та бек болгон.
Айлар айланып, јылдар јылыжып ӧтти. Јаш тужым кайда да ыраакта артып калды.

Јаш тужымныҥ јаҥары

Јаантайын меге угулат,
Јаба ойногон ӱӱрелер
Јаантайын меге тӱжелет.
Кӧпӧгӧш ол јалаҥда
Кӧбӧлӧк сӱрӱжип јӱгӱргем,
Кӧк чечектӱ Алтайда
Кӧкӧ тӱште ойногом.
Солоҥыныҥ ӧҥдӧрин
Сонуркап мен кӧрӧтӧм,
Соотоп ойногон балдардыҥ
Солун куучынын угатам.
Јайгы изӱ кӱндерде
Јаратта кумакта ойногом,
Јылу јааштыҥ кийининде
Јылаҥаш сӱӱнип јӱгӱргем.
Јаш тужымныҥ јаҥары
Јаантайын меге угулат,
Јаркынду мениҥ ӧйлӧрим
Јаба ойноорго кычырат.
Токуналы јок јӱрӱмде
Токтой тӱжер кӱӱним бар,
Ыраак, ыраак ӧйлӧрди
Ырысту сананар кӱӱним бар.

Изольда Матвеева (Попошева)

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина