Алтайдын Чолмоны

Байлу-чӱмдӱ бӧрӱгис барда

07.02.2023

Кӧксуу-Оозында аймактыҥ јайаандыктыҥ ла бош, чӧлӧӧ ӧйдиҥ тӧс јеринде чаган айдыҥ 27-чи кӱнинде алтай бӧрӱкти кӧктӧп турган устарла «Байлу-чӱмдӱ алтай бӧрӱгим» деп адалган солун туштажу ӧтти.

Јайаандык туштажуны аймакта алтай культураныҥ «Байлык Алтай» деп тӧс јериниҥ ле «Тӧс Тӧргӧӧ» деген јондык организацияныҥ башкараачызы Светлана Майманова белетеп ӧткӱрди.

— Алтай эл-јонныҥ кийип јӱрген бӧрӱгинде аҥылу, јажытту учуры ла буспайтан чӱм-јаҥы бар. Биске ада-энелерис оогоштоҥ ала бажына кийип јӱрген бӧрӱкти јерге таштабас, чачпас, ажыра алтап базарга јарабас деп јакыган ла јартаган — деп, Светлана Бабыевна уткуулду сӧзинде аҥылап темдектеди.

Аймактыҥ тӧс јуртында ӧткӧн кӧдӱриҥиде тӱлкӱниҥ бычкактарынаҥ, норкадаҥ, кийистеҥ, килиҥнеҥ кӧктӧгӧн бӧрӱктердиҥ, база чокондой бӧрӱктердиҥ кӧрӱзи, «Байлу-чӱмдӱ алтай бӧрӱгим» деген фотокӧрӱ, иштиҥ тоомјылу ветераны, јондык иштиҥ эрчимдӱ туружаачызы Валентина Ерелинаныҥ курды курчаары аайынча ӧткӱрген мастер-клазы айылчыларга, туружаачыларга, кӧрӧӧчилерге сӱрекей солун, јилбилӱ болды.

«Тӧс Тӧргӧӧ» деген јондык организацияныҥ турчызы Мария Сюнюшева јуулгандарга алтай бӧрӱктиҥ тӱӱкизи ле учуры керегинде куучындады:
— Байа јаҥжыккан алтай бӧрӱкти тӱлкӱниҥ кол бычкактарынаҥ кӧктӧп јат. Бир бӧрӱкке 12 кол бычкак керек. Бӧрӱктиҥ бӧлјӱзи кыйалтазы јогынаҥ камдуныҥ терезинеҥ ле јалбагы 3 сантиметрдеҥ ас эмес болотон јаҥду. Бӧлјӱ бойы караҥуй ӧҥдӱ болзо, артык. Билер улус камдуныҥ терезинеҥ кезип белетеген бӧлјӱниҥ калыҥын талдап аларга амадайтан. Бӧрӱгиниҥ бӧлјӱзи калыҥ болгоны ээзиниҥ аргалу-чакту болгонын керелеп јат.

Алтай бӧрӱктиҥ кӱреези база ла јаҥжыккан јаҥжыгу, чӱм-јаҥ аайынча баалу-чуулу чиҥмеридеҥ (парча) болотон јаҥду. Чындап, Катандудагы корумды казарда, оноҥ Алтайга Ираннаҥ Улу торко јолло келген торко-мандык, чиҥмери чыккан эди. Алтай кижиниҥ бӧрӱги јаҥыс та оныҥ ээзиниҥ бажын јылулап, корып јӱрген эмес. Је онойдо ок ондо алтай кижиниҥ телекейге кӧрӱми, телекейди канайда кӧрӱп турганы кӧргӱзилет.

Бӧрӱкти эбирте тутса, казанга бодолду, кызыл тӱлкӱниҥ бычкактары оттыҥ јалбыжы болор. Бӧрӱктиҥ ич јаны — ак кураганныҥ терези кайнап јаткан сӱтке бодолду.
Озодо ирбистиҥ бычкактарынаҥ кӧктӧгӧн бӧрӱкти јаҥыс ла эр улус кийетен. Азыйда ирбис Кызыл бичикке кийдирилбеген болгон ине. Кижи ада-ӧбӧкӧлӧрине јанганда, алтай бӧрӱгин кожо салатан. Тургун калыкта бойында ондый чӱм-јаҥ болгон.

Туулу Алтайдыҥ кажы ла аймагында устарында бӧрӱкти кӧктӧӧринде бойыныҥ аҥылулары бар. Је эҥ ле јараш, сӱрлӱ, ӧҥжӱк, бай бӧрӱктерди Кӧксуу-Оозы аймактыҥ устары кӧктӧп јат. Шак оныҥ учун бу аймактыҥ устарыныҥ кӧктӧгӧн бӧрӱктери баалу ла јаан суруда.

Кӧдӱриҥиде ус кӧкчи тӧрт эпши турушты, олордыҥ ӱчӱзи Кӧксуу-Оозынаҥ ла бир айылчы Кан-Оозынаҥ. Кӧктӧгӧн бӧрӱктериле эл-јон ортодо јарлу, танылу устардыҥ кажызы ла бойыныҥ јайаандык ижи керегинде јетирӱ эдип, кӧрӱге бӱдӱмдериле башка-башка бӧрӱктерди чыгардылар.

Ус кӧкчи Эртечи Куркаева (Сугаш јурттаҥ): «Алтай бӧрӱк бойыныҥ бӱдӱмиле јер-телекейди кӧргӱзет: ол кыйалтазы јогынаҥ алты толукту агаш айылга бодолду болор — теҥери, ак айас. Јажыл ӧҥдӱ чиҥмери — ӧзӱмдердиҥ телекейи, киш — тындулардыҥ телекейи, бӧрӱктиҥ ич јаны — айылдагы очок».

Эртечи Адучиновна орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштейт. 2015 јылда класстыҥ башкараачыларыныҥ тергеелик кӧрӱ-маргаанында турушкан ла «Биледе, школдо этнопедагогикалык таскамал» деген программаны белетеп тургускан. Эртечи Куркаеваны бир канча ӧйдӧҥ Якутия јаар бу программазыла этнопедагогикалык таскамал аайынча ченемелиле ӱлежерге кычыргандар. Ӱредӱчи балдарга албатыныҥ јаҥжыккан јаҥжыгулары ла чӱм-јаҥы керегинде куучындап, ол ок ӧйдӧ кыстарды эл-јонныҥ бойыныҥ кеп-кийиминиҥ тӧс учурлу бӧлӱктериле таныштырат. Кыс бала јажы једип, кижиге барганда, беретен јӧӧжӧзинде алтай бӧрӱк база болотон јаҥду.

Сугаштаҥ база бир ус кӧкчи Чечек Бетешева јӱстеҥ ажыра алтай бӧрӱктерди кӧктӧгӧн. Бӧрӱктери сӱреен јараш, сӱрлӱ. Чечек Маратовнаныҥ айтканыла, бӧрӱкке керектӱ ончо материал белен болзо, бир бӧрӱкти кӧктӧӧрине 1,5-2 неделе кирези ӧй барат.

Алтай кеп-кийимди кӧктӧӧчи ус Эмма Рыжкина Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртынаҥ келген:
— Энемниҥ килиҥнеҥ кӧктӧп, меге сыйлаган бӧрӱгин 1997 јылдаҥ бери чеберлеп, кичееп јадым. Мени энем кӧктӧнӧрине ӱреткен, таскаткан, јолым ачкан. Бӱгӱнги ӧдӱп јаткан кӧрӱге мениҥ кӧп лӧ јаны килиҥнеҥ кӧктӧгӧн бӧрӱктерим тургузылды. Бӧрӱкке ӧҥдӧрди солоҥыныҥ ӧҥдӧрине келиштире-эптештире аладым. Алтай улуска солоҥыныҥ ончо ӧҥдӧри курчу-куйакка бодолду.

Мен јаан ајаруны онойдо ок бӧрӱктиҥ чачактарына саладым. Нениҥ учун дезе кажы ла ӧҥдӧ бойыныҥ аҥылу учуры бар. Темдектезе, ак ӧҥ — ак санааны, ачык јолды, ончо ло јакшыны кӱӱнзеген алкыш кептӱ. Сары ӧҥдӱ чачак — айландыра турган арка-тууларга алкыш-быйан. Јажылы ӧзӱмдердиҥ, тындулардыҥ эки телекейин коруп јат. Бис јер-ӱстинде ончо тынар-тынду эжерлӱ деп билерис. Айдарда, бӧрӱктеги чачакты база эжерлеп тагар, эдинер. Чачактыҥ узуны кижиниҥ сынынаҥ камаанду, јарын тужынаҥ эмеш јабыс болор керек.

Кӧксуу-Оозы јурттаҥ кӧкчи Светлана Четова:
— Бойымныҥ чыккан-ӧскӧн јуртым Сугаш болор. Мен эҥ ле баштап ӱлгелеп кезериле, кӧктӧӧриле айылда танышкам. Нениҥ учун дезе мениҥ энем ле јаан эјем аҥылу ӱредӱ јогынаҥ атка чыккан устар болгон. Энем кандый ла кепти чӱрче ле эптӱ, јараш эдип кӧктӧп ийетен. Мен оныҥ эликтиҥ, койдыҥ, кураанныҥ бычкактарынаҥ, онойдо ок тередеҥ ӧдӱкти, чегедекти, керек дезе јӱзӱн-башка тондорды кӧктӧп јатканын ајарулу кӧрӧтӧм, кӧгиниҥ јиктерин, кӧктӧп јаткан ийне-учугынаҥ бери ајыктайтам. Кӧрӱдеги кураган терези тонды бис энемле экӱ кӧктӧгӧнис.

Јуук ла кару улузым ада-ӧбӧкӧлӧрине јана берерде, мен олордыҥ ижин ундытпай, улалтып апарар деп санаага келгем. Артып калган не-немелерди ӧрӧ-тӧмӧн эдип турала, терелерди, ийне-учукты таап алгам. Олордыҥ кӧктӧгӧн бӧрӱгин табылу, токуналу кӧрӱп, ајыктап, араайынаҥ кӧктӧнип баштагам ла марын, аайын буспаска чырмайгам. Бӱгӱнги кӱнде мен тегин де, элдиҥ бойыныҥ су-алтай да кийимин кӧктӧп јадым.

Бистиҥ алтай бӧрӱгис јер-телекейде база кайда да јок ине! Бис оны јӱк ле јаражына эмезе јылузына болуп кийбей јадыс. Ондо — бис бойыс, ол бистиҥ бӱткӱл кӧрӱм-шӱӱлтебисти кӧргӱзет. Мен бойымныҥ алтай бӧрӱгимди ӧскӧ кандыйына да солыбазым!

Алтай бӧрӱкке учурлалган кӧдӱриҥиде јозокту хореографиялык «Хрусталек» ансамбль эрчимдӱ туружып, кыстар бӧрӱкке учурлалган бијени алтай кӱӱле ӱйдешкениле бийик кеминде бијеледилер. Аймактыҥ јайаандыктыҥ ла бош, чӧлӧӧ ӧйдиҥ тӧс јериниҥ методисти Татьяна Папитова албатыныҥ ойындарын ӧткӱрди. Туружаачылар ойындарды изӱ колчабыжула уткудылар.

Светлана Бабыевна јуулгандарга ады јарлу билимчи, јорукчы П. П. Семенов-Тян-Шанскийдиҥ сӧстӧрин эзетти: «Алтайлардыҥ калык јайаандыгы јӱзӱн-башка кӱӱзиле кайкадат, олјолойт». Кујурлудаҥ алтай албаты кожоҥдорыныҥ «Биле» деген ӧмӧлиги Алтайды мактаган, алкаган кожоҥдорыла кӧдӱриҥиге байрамдык кӱӱн-тап, ийде-кӱч кошты. Эпшилер калыктыҥ јаҥжыккан јаҥар кожоҥын кожоҥдоордо, туружаачылар база јӧмӧшти.

Кӧдӱриҥиниҥ учкары јайаандык туштажуны белетеп ӧткӱргендер калыктыҥ бойыныҥ јаҥжыккан культуразын чеберлеери јанынаҥ јаан ла каруулу иштеп јаткан айылчыларга ла туружаачыларга быйанду самараларды, кереес сыйларды табыштырып, бел курчузын тыҥыдып курлар курчады. Онойдо ок Светлана Бабыевна аймактыҥ јайаандыктыҥ ла бош, чӧлӧӧ ӧйдиҥ тӧс јериниҥ ӧмӧлигине јӧмӧлтӧ-болужы учун јаан быйанын айтты.

Кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларыныҥ ортозында ӱредӱчи-лер, культураныҥ, музейдиҥ ишчилери, библиотекарьлар, аймактыҥ эл-јоны эрчимдӱ турушканын темдектеер керек. Олор мында кӧргӧн-укканын, мастер-класста алган билгирин ӱренчиктерине, нӧкӧрлӧрине, билелерине кыйалтазы јогынаҥ јетирер деп иженер керек.

Клара ПИЯНТИНОВА белетеген