Алтайдын Чолмоны

Јеристи блаажатан база бир эп-сӱме бе?

07.02.2023

Алтай Республикада јер блаажатан кызу тартыжу бир де токтобой јат. Туркластерлердеҥ айрылган, аҥдайтан јерлерге, алтын бедирейтен иштерге арендага јер берери, лесной фондтын јерлерине чыныкталган эдимдер тудары башталды. Эмди музейлер тудуп, археологиялык ла этнографиялык энчини корулап ӧскӱретен деген баштаҥкай табылды…

Ол баштаҥкай јаныста Алтай крайдыҥ билим учреждениелеринеҥ, билимчилеринеҥ келет. Крайдаҥ айрылдыс, бойыстыҥ алдыска јадарыс деер болзо, алдындагы чӧлдиҥ саламыныҥ ордына эмди акчазыла калыҥ јамыга министр беди, ӧскӧзи беди тӱжӱрилет.

Јаҥы баштаҥкайда Алтай Республикада культураныҥ, ӱредӱниҥ учреждениелериле јӧптӧжӱ тургузып, јарамыкту ла јараш ӱлекер бӱдӱрериниҥ кийнинде јерблаажу бары билдирет.

Куладынаҥ 2 км ӧрӧ Алтыгы-Соору деп јерде 2021 јылда АГУ-ныҥ археологторы, Германияныҥ билимчилери, Алтай Республикада Эл музейдиҥ турушканыла археологиялык иш ӧткӱрген, афанас ӧйгӧ (афанасьевская культура) келишкен поселение-јурттыҥ 47 кв. м. јери казылган.

Бу кереести 1994 јылда Алтай Республиканыҥ археологы О. В. Ларин ачкан. 2021 јылдыҥ јайында АГУ-ныҥ археологторы бу кереести казар деп талдаган. Нениҥ учун бу кереес Алтай крайдыҥ археологторын јилбиркеткен?

2022 јылда АГУ «Сохранение и изучение культурного наследия» деп билим иштердиҥ јуунтызын чыгарган. Ондо С. П. Грушин, Р. Г. Тейлор, А. А. Тишкин бичиген «Стратиграфия поселения Нижняя Соору» деп бичимел чыккан. Бу бичимелдеҥ ӧскӧ Алтыгы-Сооруныҥ казынты иштериниҥ турултазына учурлалган билим иш таппадым.

Ӧткӧн jайда, jаан изӱ айдыҥ учкары, Ватсапта «Алтайдагы jебрен кабай. Чӱмдӱ археолого-этнографиялык комплексти чеберлеери» деп ӱлекер керегинде jетирӱ јӱрген. Ӱлекер тургускандар: «Ассоциация культуротворческих школ Алтая», «Алтайский государственный институт культуры» (АГИК), «Фонд Президентских грантов», «Алтайский государственный университет», «АруСвати», Этнокультурный научно-образовательный центр «Очаг формирования и генерации традиционного знания».

АГИК-те иштеп турган бир канча билимчилер сурактар тургузып, ого каруу jууп, Каракол ӧзӧктиҥ (Оҥдой аймак) культурно-историкалык энчизин корыйтанын билерге турганын угускандар. Бу каруулар ачык jeрде музейлик комплекс ачарына санаа-jӧптӧр белетеерине болужар деп јартагылаган. Келер ӧйдӧ бу тӧзӧлӧтӧн музей Алтай Республикада А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейдиҥ филиалы болуп калардаҥ да маат jок деп баштануда бичилген. 13 сурак берилген, бастыразына токтобой, jӱк ле Алтыгы-Соору деп jерге учурлаганына аjару эдейин.

Анкетаныҥ 3-чи сурагы: Алтыгы-Сооруда 700-теҥ ажыра археологиялык кереес табылган. Олор кижиликтиҥ тӱӱкизинде таш ӧйдӧҥ ала тӱрк каганаттардыҥ ӧйине jетире керегинде.

6-чы сурак: Алтыгы-Сооруда јес ӧйгӧ келишкен (эрабыстаҥ озо V муҥјылдыкта, афанас культуразына кирген) кереести аккан суулардыҥ ыра јиген jууказы ӱреп jаткан. Алтай крайдыҥ бир бӧлӱк билимчилери Оҥдой аймактыҥ улузыла кожо бу кереести кичееп ле орныктырып аларын ӧткӱретен ӱлекер тургускылаган. Слер бу баштанкайды jӧмӧйдигер бе?

7-чи сурак: Алтайдагы культуралык институттыҥ дизайнерлери ачык теҥериниҥ алдына музейлик тудумныҥ ӱлекерин тургузарга белен. Ол аайынча темир ле шилдеҥ эткен саркофаг археологтордыҥ казынты ӧткӱрген jерин бӧктӧӧр, саркофагты айландыра базып, карап кӧрӧр арга болор, айыл, стендтер ле указательдер, кереести кӧрӧтӧн орык jолдор, амфитеатр, кӧлӱктер тургузатан парковка, фотозона, амырайтан jeр болор. Бу баштаҥкайды Слер jӧмӧйдигер бе?

8-чи сурак: Бу музейлик комплексте Каракол ӧзӧктиҥ ӱч школыныҥ ӱренчикте-рине ле «Школа юных экскурсоводов» деп биригӱге краеведениениҥ ӱредӱлик площадказы тӧзӧлӧрин jӧмӧйдигер бе?

Кажы ла суракка «эйе», «jок», «каруу берерге кӱчсинедим» деп каруулардыҥ бирӱзин талдап алар керек.

Мен, Алтай Республикада А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейдиҥ ишчизи, Каракол ӧзӧктӧ Эл музейдиҥ бӧлӱги тӧзӧлӧр дегенин кайкап кычырала, музейдиҥ ишчилерине бу анкетаны аткардым. Кем-кем Алтыгы-Сооруда Эл музейдиҥ бӧлӱги болгодый музей тӧзӧлӧргӧ jатканын уккан ба деп сурагыма уккан кижи табылбады.

Ол ло болгон. Удабай сыгын айдыҥ 6-9 кӱндеринде Эл музейде jуун ӧткӧн. Оны тӧзӧп ӧткӱргендер – Алтай Республикада Эл музей, Государственный исторический музей (ГИМ, Москва), АГУ. Эл музейде ӧткӧн jуунды башкаргандар: музейдиҥ директоры Р. М. Еркинова ла тӱӱки билимдердиҥ докторы, АГУ-ныҥ профессоры А. А. Тишкин. Jуунда турушкандар солун ла jилбилӱ докладтар куучындагылаган. АГИК-тиҥ профессоры, философия билимдердиҥ докторы И. А. Жерносенко «Дизайн-проект музейного комплекса под открытым небом» деп докладты онлайн эпле куучындады.

Бу докладта байа айдылган анкетаныҥ турулталары jeтирилди. Анкетага каруу бергендердиҥ кӧп сабазы музейлик комплексти тударына удура эмезин угускылаган деп айтты. Jе jербойыныҥ чиновниктери Каракол ичиниҥ ӱч jyртыныҥ улузын jууп, сход ӧткӱрер арга бергилебеген деп јетирди. Алтыгы-Сооруда ачык теҥериниҥ алдына музейди тударга Куладынаҥ ары jол jазалар, jербойыныҥ улузына иштейтен jерлер ачылар ла оноҥ до ӧскӧ jарамыкту айалгалар тӧзӧлӧр деп угузылды.

Ӱлекер Президенттиҥ гранттарыныҥ кӧмзӧзиниҥ акчазыла ӧткӱрилген. Бу ӱлекерге оноҥ ары jол алынарга jербойыныҥ улузынаҥ jӧмӧлтӧ керек. Jе сходтор ӧткӱрилбеген, jeрбойыныҥ улузынаҥ ла чиновниктердеҥ jӧмӧлтӧ болбогон учун, ӱлекер тургускандар jӧпти Эл музейде ӧдӱп jаткан jууннаҥ аларга турганы jaртала берди.

И. А. Жерносенко докладын кычырган кийнинде, ого сурак берип, бу ӱлекерле jӧп эмезимди угустым. Мен jаҥыс ла Эл музейдиҥ ишчизи эмезимди, онойдо ок Каракол ӧзӧктӧ ӧскӧн-чыкканымды айдып, «слердиҥ тӧзӧӧргӧ турган музейер мал-аш азырап турган jербойыныҥ улузыныҥ jерин ойо согор» деп јартадым. Каракол ӧзӧк бӱгӱн туристтерге базалаткан ӧзӧк боло берген. АГУ-да да, АГИК-те де музей тудар акча да, арга да jок. Тудум иштер бӱдӱрерге олор оны инвесторго табыштырып берер деген серемјимди угустым. 2022 јылда Алтай Республикага јарым јылга 341 млн бюджетте эмес инвестициялар келген, јылдыҥ учына јетире 382 млн келери темдектелгенин куран айда тергеебиске М. Мишустин келген тушта айдылган эди.

Бу ӧткӧн jуунныҥ резолюциязы олорго арга берген бе, jок по билбезим, jе ӱлӱрген айда радиоло Алтыгы-Сооруда музей тудатан ӱлекер jазаарга грант берилгенин уктым. Алтай крайдыҥ вузтарыныҥ профессорлоры грант ойноп аларга турганын аайлап турум. Бӱгӱн вузтар база акча иштеер учурлу, je нениҥ учун Алтай крайдыҥ вузтарыныҥ jилбӱзи алтайлардыҥ мал-аш туткан jеринде ӧткӱрилер учурлу?

Нениҥ учун Алтыгы-Сооруга кӧс тийген? Ондо суу jиген jууканыҥ кырында АГУ-ныҥ археологторы казынты иштер ӧткӱрген. Табылган не-неме Эл музейге табыштырылган деп, јуунда А. Тишкин угускан. Ондо балкаш айактардыҥ оодыктары, таштаҥ эдилген тудунар-кабынар jeпселдер, кӧп сабазы сӧӧктӧр, анчада ла койдыҥ сӧӧги. Ачылта-ныҥ тӱп-шӱӱлтези – Алтыгы-Соорудагы поселение-јурт афанас культураныҥ эҥ jeбрен кереези. Оморкоор керек, анчада ла биске. Jе музей тӧзӧйтӧнинде бойыныҥ чӱми бар. И. Жерносенконыҥ ӱлекериле казынты болгон jерде шил ле темирдеҥ эткен саркофаг болор. Шил ажыра оныҥ ичин карап кӧрӧр арга болор. Нени кӧрӧр? Балкаш айактардыҥ оодыгын, эмезе, бу ла jуунда докладын кычырган Л. А. Скрипкинаныҥ куучындаганыла, Европада эмди музейди солун, кайкамчылу экспонат jокко до тудар арга бар. Мульдимедийный аргаларла, эткен манекен-наадайларла озогы ӧйдиҥ jӱрӱмин кӧргӱзер арга бар.

Былтыргы jайда Алтай крайдыҥ Чарыш аймагында Сентелек jeринде АГУ-ныҥ археологторы «Jаан Алтай: тӱрктердиҥ энчизи» деген телекейлик экспедиция тӧзӧп, казынты иштер ӧткӱрген. Каскан корумдардыҥ ортозында афанас культураныҥ корумдары база бар. АГУ-га ла АГИК-ке музей тудатан ӱлекерин ондо ло не jазабас, Куладыдагы Алтыгы-Сооруга албаданбай?

Каракол ӧзӧк мал-ашка тапчы jер, анчада ла Чуйдыҥ jолында турган Каракол jурт. Эки-jаҥызына ӧлӧҥди кӧп сабада садып алгылайт. Тегин де одор jок jурт туризмле кожо калганчызын jылыйтып jат. Арайдаҥ кыштадып алган малы Чуйдыҥ jолыла чубашкан кӧлӱктерге табартып, сектиҥ орозын толтырат.

Каракол ичиндеги ӱч jурт база ла кызык jерде, эҥ ле ас jер тайганыҥ алдында турган Куладыда. Каракол ӧзӧктиҥ аҥылузы неде дезе, бойына келишкен пай jерди туура-туш улуска кем де сатпаган.

Бу ӧзӧктиҥ туристтерге базалатканы – ол Бичиктӱ-Боомдо ташта jуралган jуруктар, Башадардыҥ корумдары. Бого кожулганы Ӧркӧгӧ тургускан кереес. Бу кереести тургузатан деген тӧзӧмӧл биригӱде болгонымды, кереести тургусканыска бойымды кайда да бурулайдым. Кереести јуу ӧйинде чыдаган ада-энелериске учурлап тургусканыс, је оныҥ јӱзин шокчылар ӱреди, ол турган јер базалаштыҥ јери боло берди.

Туристтердиҥ јорыктайтан ӧйи кӱӱк айдаҥ ӱлӱрген айга jетире. Jайгыда мал jайлуда, jурттыҥ jаны когызай берет. Бу ӧйдӧ келген улус, «дикий турист» деп адаткандары кӧлӱктериле jол ло бар бош jердӧӧн маҥтадат. Jайгыда бош, јайым јер деп кӧргӧн јерлер кышкы одорлор болгонын мал кӧрбӧгӧн улус кайдаҥ аайлазын? Эл музейде ӧткӧн jуунда «тударга турган музейер малдыҥ одорын блаажар» деп айтканыма профессор А. А. Тишкин «бис Алтыгы-Сооруда болорыста, ондо кандый да мал болбогон» деп угусты. Јай ӧйинде кыштуда мал кайдаҥ келзин. И. А. Жерносенконыҥ куучынында чотогон тудумдардаҥ ӧскӧ ол музейге туалет керек. Бӱгӱнги некелтелерле, туалет јаҥыс ла кадык улуска эмес, колясочниктерге келиштире болор учурлу, ичинде соок ло изӱ суу, кол кургадатан jылу кей. Бейин сууны кайдаҥ да ӧткӱрер керек. Канализациянаҥ јуулган кирлӱ сууны соордырып, кайда да тӧгӧр керек. Музейдиҥ ишчилерине, оны кичеейтен улуска иштеп отуратан тура, туристтерге курсак jийтен jeр керек. Бу бастыра чотолгон немелерди тударга jер керек.

Алтыгы-Сооруда афанас ӧйдиҥ јаҥыс ла јуукага ыра јидирген турлузы эмес, ондо 700 кереес барын И. А. Жерносенко јарлаган анкетазында угусты. Корумдар, јерге сайган кӧжӧӧ таштар, таштарга јуралган јуруктар ла оноҥ до ӧскӧзи. Алтыгы-Сооруга келгендер орык јолло ӧдӧлӧ, шил јабынчыныҥ алдын карайла, јӱре берер деп пе? Алтайга келип турган туристтердиҥ кирезин кӧрӱп: таштарга будукла аттарын бичиир, тагылдарга чыгып, тепсеер, јойу базарын билбес, кӧлӱкле одорлорды да, јердеги кереестерди де тепсеери јарт. Олор ондо бар-јокты ӱзе тепсеер. Кем де олордыҥ бажына чыгар деп пе? Јок эмей. Бӱгӱн ле Каракол ӧзӧктӧ сууныҥ јарадына кӧлӱгин тургузып, амырап-ажанарга токтогондорго кем-кем јартамал эдип турган ба?

Музейде ӧткӧн јуун-семинарда база бир кайкамчылу куучын болгон – ол Чуй сууныҥ јанында турган кӧжӧӧ ташты туристтер базалап, ӱреп јатканы керегинде. Оны казала, Эл музейге экелер деп јӧп бичилген. Пазырык ӧйдӧҥ бери турган кӧжӧӧ таш Алтайдыҥ каруулында турган, эмди оны туристтердеҥ аргадап, музейге сугар керек. Ондый болордо, Алтыгы-Сооруныҥ кӧжӧӧ таштарын туристтердеҥ канай аргадаар, канайдар? База казала, музейге сугар ба? Чуйдыҥ кӧжӧгӧ тажын аргадап музейге сугар, Алтыгы-Сооруныҥ кереестерин туристтерге ачар. Кайкамчылу ла база.

Куладыда jурт музей бар. Оныҥ ачылганы 30 jылдаҥ ажып калган. Археологтордыҥ Алтыгы-Соорунаҥ тапкан эдимдерин бу музейге не салбас, не кӧргӱспес? Музейдиҥ туразын чыныктаар керек, сигнализация ӧткӱрер, ӧрт болдырбазын кичеер, инженерный коммуникация салар керек, керектӱ јепселдерле јеткилдеер ле оноҥ до ӧскӧзи. Алтыгы-Сооруда музей ачарга тургандар јербойыныҥ улузын ишле јеткилдеер бийик амадулу болгонын айдат. Алтыгы-Соорудӧӧн Куладыныҥ улузын тажыбай, бу ла Кулады ичинде музейди орныктырып-јазайла, улуска иш бергер. Олордыҥ «бийик» амадуларыныҥ бирӱзи – байа ла бисти кереестерди канай чеберлейтенине ӱредип-таскадары. Муҥдар јылдарга турган Алтайдыҥ тӱӱкилик кереестери качан ӱрелип, тонолып башталган? Киргиндер келгениле.

Туркластерлер, аҥдайтан јерлер, ар-бӱткендик парктар… Эмди музейлер тудары башталды. Бу чотолгон «бийик» амадуларды бӱдӱрерге не керек? Бистиҥ јерис керек.
Эл музейде профессор А. А. Тишкинге 60 јажына учурлай (быјыл сыгын айда кирер) «Алтай Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи» деп ат берерин сураар деп куучын угулды. «Алтыгы-Соорудагы тударга турган ӱлекерерле јӧп эмезим, удура болорым» деп, былтыр Эл музейде ӧткӧн заседание-јуунда тӧрдӧ отурган председательдерге де, залда да отургандарга угускан эдим. Профессор А. А. Тишкинге «Алтай Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи» деп ат берзин деп сурагандарла јӧп эмезимди база угузадым.

Вера КЫДЫЕВА,
тӱӱки билимдердиҥ кандидады, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи