Алтайдын Чолмоны

Айалганы оҥдолтор шӱӱлтелер

14.02.2023

Алтай тилдиҥ эмдиги айалгазы республиканыҥ кӧп улузын санааркадат. Шабалин аймакта Каспа јурттыҥ эл-јоныныҥ сурагыла јуртсоветтиҥ депутаттары Алтай Республиканыҥ парламентине бу сурак аайынча баштанган. Баштануда алтай тилдиҥ кунурап, јылыйып јаткан шылтактары айдылып, бу чочыдулу айалганы токтодор шӱӱлтелер эдилет.

«Калганчы јылдарда алтай тилдиҥ айалгазы чочыдулу болуп калды. Кӧстиҥ кӧскӧ лӧ тилис кунурап, сӧстӧри ундулып, јоголып браады. Слер оны бойоор до јакшы билеригер. Тӧрӧл тилистиҥ јоголып баратканыныҥ тӧс шылтактары кӧп, је эҥ јаан, тӧс шылтагы — ол алтайлап ӱреткен школдорды орус тилге кӧчӱргени, алтай тилди предмет эдип ӱредип, неделеде эки ле саат артыргысканы.

Алдында алтайлап ӱредерде, ӱренчиктер школдо тӧрӧл тилиле 20-25 саат куучындашкан болзо, эмди јӱк ле эки саат. Учы-тӱбинде мындый ӱредӱнеҥ улам балдарыс алтайлап бодолго бодоп болбой барды. Бу мындый неме алтай тилди ӧнӧтийин орус тилге солуганына тӱҥей ошкош.

Алдында школды божодорыста, эки тилди экӱлезин јакшы билер болгоныс, эмди дезе алтай тилди чала билер болуп калдыс. Мынайып ла барза, 15-20 јылдаҥ, алтайлап ӱренген улус табынча јӱрӱмнеҥ јӱре берзе, кӧп сабазы алтайлап бичибес те, кычырбас та улус артар. Бот, ондый чочыдулу айалга бисти сакып јат, коркыдып јат. Оноҥ ары не болорын слер бойор до јакшы оҥдоп јадыгар. Јӱрек сыстаткан бу суракты Эл Курултайдыҥ јуунына тургузып шӱӱшсин, алтайлап ӱренген школдорды ойто орныктырзын деп јӧп чыгарарына турумкай иштезин деп сурап ла некеп турубыс. Нениҥ учун дезе федерал да, тергеелик те јасактар баштапкы класстаҥ ала тогус класска јетире алтайлап ӱредерине бир де буудак этпей јат. Ада-энелер балдарын алтайлап ӱредерге кӱӱнзегенде, алтайлап ӱредип турган школдор јок. Јасак аайынча дезе ондый школдор болор учурлу. Айдарда, јасакты бӱдӱрбей јат. Бу јастыраны тӱзедер керек.

Јамылуларыска, депутаттарыска баштанып турган чокум сурактарыс мындый:

1. Алтай Республиканыҥ тил ле ӱредӱ керегинде јасактарына ла программаларына, Россияныҥ Конституциязыныҥ јаҥыртылган тизимдерине тайанып, алтай тилдиҥ тӧзӧлгӧзин толо кемине кӧдӱрер.

2. Алтай тилле ӱренип турган школдордыҥ «национальный» деген адын орныктырар.

3. Школдордо алтай тилди ӱредериниҥ концепциязын эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире јаҥыртар.

4. Алтай тилди корыыры ла ӧскӱрери аайынча јӧптӧлгӧн госпрограмманы Эл Курултайдыҥ сессияларыныҥ бирӱзинде элбеде шӱӱжер».

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы школдордо балдарды алтай тилле ÿредери, jаҥы ФГОС-тор кийдирери керегинде баштануны шиҥдеп кöрöлö, каруузына бу мындый jетирÿ јандырган:

«2012 jылдыҥ jаҥар айыныҥ 29 кÿнинеҥ ала 273-ФJ таҥмалу «Россия Федерацияда ÿредÿ керегинде» Федерал jасактыҥ (мынаҥ ары — 273-ФJ № Федерал jасак) 14 тизимине келиштире Россия Федерацияда ÿредÿни алары Россия Федерацияныҥ эл-тергеелик тилиле öткÿрилери быжулалат, онойдо ок ÿредÿликтиҥ системазыла быжулалган кеминде ÿренериниҥ ле ÿредериниҥ, таскадарыныҥ тилин талдаар арга берилет.

Россия Федерацияныҥ талазына кирип турган республикалардыҥ эл-тергеелик ле муниципал ÿредÿлик организацияларында Россия Федерацияныҥ республикаларыныҥ jасакберимине келиштире Россия Федерацияныҥ республикаларыныҥ эл-тергеелик тилдериле ÿредери ле ÿренери jöптöлöр аргалу. Эл-тергеелик аккредитациялу ÿредÿлик программалар кеминде Россия Федерацияныҥ республикаларыныҥ эл-тергеелик тилдериле ÿредери ле ÿренери федерал эл-тергеелик ÿредÿлик стандарттарга, ÿредÿлик стандарттарга келиштире öткÿрилет. Россия Федерацияныҥ республикаларыныҥ эл-тергеелик тилдериле ÿредери ле ÿренери Россия Федерацияныҥ эл-тергеелик тилине ÿредерине ле ÿренерине буудак этпес учурлу.

Россия Федерацияныҥ ÿредÿ ле билим министерствозыныҥ 2010 jылдыҥ jаҥар айынын 17-чи кÿнинеҥ ала 1897 № jарлыгыла текши тöс ÿредÿниҥ Федерал эл-тергеелик ÿредÿлик стандарты jöптöлгöн, ол Россия Федерацияныҥ талазында ÿредÿлик бирлик ле теҥ-тай, тÿҥей болорына ууландырылган, онойдо ок Россия Федерацияныҥ кöп калыктарлу эл-jоныныҥ тилдериниҥ энчизи ле кеендик кöгÿс-байлыгы öҥжÿп jаранарына, оны чебер корыырына ла öзÿми улаларына, тöрöл тилди ÿренер тап-эриктерди быжу бÿдÿрерине, текши тöс ÿредÿни тöрöл тилле алар арганы jеткилдеерине, Россияныҥ кӧп калыктарлу эл-jоныныҥ культуразына ла байлык кöгÿс-санаазына ÿредерине jарамыкту.
Федерал jасактыҥ 2 тизимине келиштире федерал эл-тергеелик ÿредÿлик стандарт – ол ÿредÿниҥ темдектеген кемине ле (эмезе) профессия узына, специальностьтыҥ ла ÿренип белетенериниҥ ууламjызына кыйалта jок некелтелерди ончолоп бириктиргени, оны ÿредÿниҥ кеминеҥ камаанду кöргöниле, текши ÿредÿ ле ÿредÿлик jанынаҥ эл-тергеелик политиканы тöзööри ле бÿдÿрери аайынча ла ÿлÿчемдÿ тап-эрик тапташтырары аайынча иштер öткÿрген бÿдÿреечи jаҥныҥ федерал органы эмезе бийик ÿредÿ jанынаҥ эл-тергеелик политиканы тöзööри ле бÿдÿрери аайынча ла ÿлÿчемдÿ тап-эрик тапташтырары аайынча иштер öткÿрген бÿдÿреечи jаҥныҥ федерал органы jöптöп jат.
ФГОС НОО (баштамы текши ӱредӱликтиҥ федерал эл-тергеелик ӱредӱлик стандарты – ред.) (Россия Минÿредÿбилимниҥ 2009 jылдыҥ ÿлÿрген айыныҥ 6-чы кÿнинеҥ ала 373 № Јарлыгы) ло ФГОС ООО (тӧс текши ӱредӱликтиҥ федерал эл-тергеелик ӱредӱлик стандарты – ред.) (Россия Минÿредÿбилимниҥ 2010 jылдыҥ jаҥар айыныҥ 17 кÿнинеҥ ала 1987 № Јарлыгы) келиштире «Тöрöл тил», «Тöрöл тил ле литературалык кычырары» ла «Тöрöл литература», «Öскö ороондордыҥ тилдеринеҥ экинчизин ÿренери» деп предметтер кыйалта jогынаҥ ÿредилер учурлу.

Jаҥыртылган ФГОС НОО (Россия Минÿредÿлик 2021 jылдын кÿÿк айынын 31 кÿнинеҥ ала 286 № Јарлыгы) ло ФГОС ООО (Россия Минÿредÿлик 2021 jылдын кÿÿк айынын 31 кÿнинеҥ ала 287 № Јарлыгы) келиштире «Тöрöл тил», «Тöрöл тил ле литературалык кычырары» ла «Тöрöл литература», «Öскö ороондордыҥ тилдеринеҥ экинчизин ÿренери» деп ÿредÿлик предметтер онойдо ок кыйалта jогынаҥ ÿренер тооломдо.

Jаҥыртылган ФГОС НОО ло ООО текши тöс ÿредÿниҥ программаларын бÿдÿрериниҥ айалгаларын чокумдайт: кадрлар аайынча, акча-манат, jööжöлик- техникалык эп-аргалары шиҥделери ле ада-энениҥ (азырап-чыдадарга алган чыгартулу улустыҥ) jöби берилери чике кöрÿлген.

Текши баштамы ла текши тöс ÿредÿниҥ кöрÿлген тöс ÿредÿлик программаларында (текши ÿредÿ аайынча федерал ÿредÿлик-методикалык биригÿниҥ jöбиле jарадылган, 2022 jылдыҥ тулаан айыныҥ 18 кÿнинеҥ ала «1/22» № протоколы) баштамы ла тöс текши ÿредÿниҥ кöргÿзÿлÿ тургузылган ÿренер пландары «Тöрöл тил», «Тöрöл литература», «Öскö ороондордыҥ тилдеринеҥ экинчизин ÿренери» деп предметтерди ÿренери кийдирилгениле де, онойдо ок бу адалган ÿренер предметтерди кошпогон до варианттарлу jарадылган.

273-ФJ № Федерал jасактыҥ 12 тизиминиҥ 7.2 пунктына келиштире тöс текшиÿредÿлик программаны тургузар тушта ÿредÿлик иштер бÿдÿрген организация келижер ÿредÿлик программаны бÿдÿрер тушта кöргÿзÿлÿ тургузылган ÿренер планды ла (эмезе) кöргÿзÿлÿ тургузылган календарный ÿредÿниҥ графигин ле (эмезе) келижер тöс текшиÿредÿлик программага кийдирилген ÿренер предметтердиҥ, курстардыҥ, дисциплиналардыҥ (модульдардыҥ) кöргÿзÿлÿ тургузылган иштеер программаларын тузаланарын јарадар тап-эриктӱ. Бу тушта мындый ӱредӱлик-методикалык документация тургузылбай јат.

Бу айдылганын шӱӱп кӧргӧниниҥ турултазында, тӧс текшиӱредӱлик программаны тургузып тура, ӱредӱлик организация кӧргӱзӱлӱ тургузылган тӧс текшиӱредӱлик программада бар документацияны бойыныҥ эп-аргазын ла ӱредӱлик иштерди бӱдӱрериниҥ аҥылузын ајаруда тутканыла тузаланар аргалу.

Борис Самыковтыҥ јетирӱзинеҥ