Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Эрјинелӱ Экинурдыҥ јайалталу кызы
14.02.2023
Бу ла кочкор айдыҥ алтынчы кӱнинде Кан-Оозы аймактыҥ элбек элдӱ-јонду Экинур јуртыныҥ јайалталу јаан јашту эпшизиниҥ – Агафья Табынчиновна Тайтакованыҥ – 84 јажы толды.
Бастыра јӱрӱминде иштеп-тоштоп, кӱчин ле кӱӱнин тӧрӧл колхозына берген, бала-барка азырап, албаты ортодо тоомјыда јӱрген ӧрӧкӧн керегинде быйанду куучын айдып ийерге амадаганыс тегиндӱ эмес. Албатызына, тӧрӧлине берген кӱчин де ајаруга алза, азыраган балдары эне-адазыныҥ једимдӱ јолын улалтып апарганын кӧрзӧ, мындый улустыҥ јӱрӱмдик јолы, салымы јозокту темдек болор учурлу деп айтсабыс, јастыра болбос.
«Јажы јаандап та калган болзо, энебис тегин отурбайтан, иштенетен кылык-јаҥын ундыбаган. Јиит туштаҥ бейин тӱӱнерине, узанарына сӱӱйтен бойы бу ла јуукка јетире јӱзӱн эдимдерди – кебистерди, оогош кебистерди, јакаларды, салфеткаларды, арчуулдарды, јастыктардыҥ кыптарын, оноҥ до ӧскӧлӧрин «вышивка» деп эп-аргала кееркедип, узанып отурар» — деп, энези керегинде јаан јашту ӧрӧкӧнниҥ балдары куучындайдылар. Јиит тужында Агафья Табынчиновна тӱкти иирип, будуп, кебистер эдерге сӱӱйтен эмтир. Бу јайаандык иште ого балдары болужып туратан.
Агафья Табынчиновна Тайтакова (кыс ӧбӧкӧзи Мантышева) Экинур јуртта чыккан-ӧскӧн. Адазы мундус сӧӧктӱ Мантышев Табынча, энези тодош сӧӧктӱ Итунова Јаҥар деп улус болгон. Олордыҥ билезинде тӧрт бала ӧскӧн: Аганя, Иван, Юра, Рита. Адазы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ канду јалаҥдарында јада калган. Энези балдарын јаҥыскан азырап, јажына колхозто уй саачы болуп иштеген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында иштеген энелер бойыныҥ кату салымын эмеш јеҥилтерге, санаа-кӱӱнин кӧдӱрерге кату ӧйлӧрди, учы-куйузы јок ишти кожоҥыла јымжадарга амадайтан болбайсын. Уй саачы келиндерле кожо јаҥарлап, комудалын ишле, узанар кӱӱниле бийлеп туратан. Ол колы ус, кӧктӧнип-тӱӱнип турар кижи болгон.
Агафья Табынчиновнаны јиит тужында Аганя деп айдатандар. Ачын Еришева, Јилгей Дедина, Кӱпей Бакрасова, Торко Кокпоева деп ӱӱрелериле кожо школдо ӱренип, јууныҥ балдары ичкери јӱрӱмге јаан амадулу алтаган. Школдыҥ ӧйлӧринде јаш тужы кату јылдарга келишкен ӱйе сӱрекей нак болгон. Олор омок, иштеҥкей, јана-баспас кылык-јаҥду болуп, бирлик јӱргендер, бой-бойына болушкандар. Тӧрӧл јериниҥ текши ижи-тожынаҥ туура калбайтандар. Је кожоҥ-кокырлу, ойын-бијелӱ эҥирлер база кӧп болотон. Байла, кату јылдар тӱгенип, ороондо амыр-энчӱ јӱрӱм башталганы јиит ӱйениҥ кылык-јаҥына, ичкери амадузына јаан камаанын јетирген болор.
Айла, бијелеерин олор канай сӱӱйтен эди. Колхозко зоотехник болуп Кару Шагаев деген јиит иштеп келерде, јаан солун болгон. Не дезе, ол ӱредӱчи Анна Семеновнала кожо кыстарды ла уулдарды бијеге ӱреткен. Вальс, фокстрот, полька, краковяк ла оноҥ до ӧскӧ бијелерди Агафья тӱрген ӱренип алала, јииттерди ӱредетен. Айла, ол тушта кыстар ортодо «солнце», «полусолнце» деп платьелер јарлу болгон эмтир. Экинурдыҥ кыстарына энезиниҥ кӧкчи узын тӧзӧп алган Агафья мындый платье-кептерди чӱрче ле кӧктӧп, клубта бијелегилейтен. Ак туфляларын, эптӱ, јараш платье-кептерин кийген, чачтарын јарандырган кыстар недеҥ де јараш болгон. Агафья ӱӱрези Лена Адабасовала кожо бијелезе, арткан улус тынбай да, кайкап калган туратанын ӱӱре-јелелери эмдиге эске алгылайт.
Ол ӧйлӧрдӧ јииттердиҥ чӧлӧӧ ӧйи, амыражы чик јок башка болгон эмей. Иштенип те, амырап та билген ӱйе јаан јолго ӧктӧм алтаган, јаан ижемјилерлӱ јӱрген.
Агафья Табынчиновна школдо ӱренерде, математиканыҥ урогы јарайтан. Байла, оныҥ да учун јиит кыс јӱрӱмдик јолын талдаар тушта бухгалтердиҥ ижин талдап алган ла ӱредӱзиниҥ кийнинде, 1962 јылда, тӧрӧл колхозында бухгалтер болуп иштеп баштаган. Колхозтыҥ председатели Чур Куклеевич Агин, парторгы Эжер Яковлевич Яимов деген тоомјылу башкараачыларла кожо иштеерге келишкен. Иштеп јӱрген ӧмӧлигинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандары М. Мекешев, Ч. Некоров, Е. Емекчинов, Н. И. Кленов деп јаан улус болгондор. Олор арткан да колхозчыларла кожо тӧрӧл јериниҥ бастыра ижинде – сакманда, ӧлӧҥ ижинде туружатандар. Оныҥ учун бухгалтер болуп иштеген Агафья Табынчиновна олорло кожо база теҥ-тай иштеп јӱрген. Кылык-јаҥы ачык-јарык, кокырчы, иштеҥкей, килеҥкей, кожоҥчы, ус болгон јерлежин, бухгалтерин Экинурдыҥ улузы сӱӱген, тоогон. Ол ӧйлӧрдӧ албаты бой-бойы ортодо сӱрекей нак, буурзак болгоны чын.
Ӧткӧн јӱрӱмдик јолында Агафья Табынчиновна јондык иштердеҥ база туура калбаган. Тӧрӧл јуртыныҥ албаты-јоны ак-чек иштӱ, турумкай, тӧрӧл јериниҥ сурактарына ајарыҥкай болгон јерлежин аймаксоветтиҥ депутадына, јурттыҥ ӱй улузыныҥ соведине, ревкомиссияныҥ башкараачызына, колхозтыҥ правлениезине кӧп катап кӧстӧгӧндӧр. Бу ишти Агафья Табынчиновна база ак-чек бӱдӱрген.
Текши керектерле, ишле кожо ус колду эпши кӧктӧӧрин, тӱӱнерин база ундыбайтан. Ол јиит келиндерди, балдарды бойыныҥ узына база ӱреткен. Јартап айдып, сонуркаган улусла иштеерин база сӱӱйтен. Текшијондык кӧрӱлерде ус ӧрӧкӧнниҥ кееркедим эдимдери кӧп катап јарлалган, эмди де јарлалып јат.
Агафья Табынчиновна эш-нӧкӧри Марат Кӱндӱчиновичле кожо алты бала азырап-чыдаткандар. Марат Кӱндӱчинович бастыра јӱрӱмин колхозко, тискинчиниҥ ижине берген кижи. Ол 1936 јылда Јабаган јуртта чыккан. Адазы Тайтаков Кӱндӱчи, энези Айылдашева Мекечи деген улус болгон. Марат Кӱндӱчинович 7-чи класстыҥ кийнинеҥ зооветтехникумда ӱренген, оноҥ черӱчил молјузын талайдагы флотто тӧрт јылдаҥ ажыра бӱдӱрген. Экинурдыҥ колхозында иштеп турала, Иняда тракторист-шофердыҥ ӱредӱзин божоткон. Эрчимдӱ ижи учун кӧп кайралдарла кайралдаткан. Олордыҥ ортозында – «Знак Почета» орден, «Октябрьдыҥ 50 јылдыгына», «За освоение целинных и залежных земель», «Ленинниҥ 70 јылдыгына» медальдар, кӱндӱлӱ грамоталар ла быйанду самаралар. 2016 јылда Марат Кӱндӱчинович јаан оорудаҥ јада калган.
Алтай улус «Баланыҥ јолы – эне-адазынаҥ» деп айдыжат. Аржан, Солоҥы, Чечек, Мерген, Мечий, Татьяна. Бу билениҥ кыстары энезин, карган энезин тӧзӧп, ус колду, иштеҥкей болуп чыдаган. Солоҥы Маратовна Тумпукова, энези ок чылап тоолорго ла чокум билимдерге кӱӱндӱ болгонынаҥ, физиканыҥ ла математиканыҥ ӱредӱчизи деп бийик ӱредӱ алып, ӱредӱчи болуп Кырлыктыҥ орто ӱредӱлӱ школында узак ӧйгӧ иштеген. Ӱредӱликте јаан једимдерге јеткен. Чечек Маратовна Битешева Сугаш јуртта ӱредӱчи болуп иштеген, эмди база амыралтада. Тӱлкӱ-бычкак бӧрӱктер кӧктӧп јат. Эҥ ле оогош Татьяна база кӧкчи, ус кижи, алтай кеп-кийимдер кӧктӧйт. Олордыҥ карган энези Јаҥар ӧрӧкӧн озодо бычкак, кат ӧдӱктер, тере тондор кӧктӧп туратанын Экинурдыҥ албатызы ундыбаган. Бу јайалта баркаларына тӱшкени ол туру. Аржан, Мерген, Мечий база ус колду эрлер, тискинчилер. Бӱгӱнги кӱнде бу тоомјылу билениҥ бастыра балдары билелӱ, бала-барка азырайт. Агафья Табынчиновна толгон 84 јажында балдарыныҥ баркаларын кӧрӱп јӱрет. Оноҥ јаан кандый ырыс бар…
Ады-чуузы чыккан Экинур колхозто одус јылдаҥ ажыра бухгалтер болуп иштеген Агафья Табынчиновнаны албаты-јондо сӱреен тооп јадылар. Јаан јашту ӱйе ортодо мындый улус керегинде куучындар кӧп јӱрет. Олор бастыразы тӧрӧл Экинур јурттыҥ албатызыла, ӧткӧн тӱӱкилик јолыла, келер ӧйиле тудуш эмей. «Канайда да алзас, салымыс јаҥыс» — деп, бичиичи Јыбаш Бӧрӱкович Каинчин чын айткан эди. «Адам ла энем бастыра јӱрӱминде улуска болушту, ак-санаалу јӱрген. Ол ӧйлӧрдӧ улуста таҥынаҥ машина-кӧлӱк бар эмес. Адам бензовозто иштеп турган, соокты соок дебей, кышты кыш дебей, баштанган оору улусты Кан-Оозыныҥ эмчилигине јетиретен. Кышкы кӱндерде печкеде эки сабат јылу суу, одырып ийетен одын јаантайын белен турар, энем олорды белетеп койор. Эжикти кижи токулдатса ла, энем печкениҥ одын камызар. Адам машиназын эргизер, оору кижини эмчиликке јетирер. Албатыныҥ алкыжыныҥ, эткен керектериниҥ быйаны учун ӧрӧкӧндӧр јаан јашка јеткени ол болбой… Боочы-боомдордо бажыгарды сыймап јӱрер, Алтайаардаҥ алкыш сурагар, тоҥмок суунаҥ суранып, алканып јунунар деп бисти эне-адабыс јаштаҥ ала ӱреткен. Бис олорго јажына быйанду…» – деп, балдары эмди куучындайт.
84 јажын темдектеген јаана, јажы јаандаган Эне бӱгӱн Кан-Оозы јуртта јадат, балдарына, баркаларына баш болуп јӱрет. Эмдиге јетире омок кӱӱн-тапту, ачык-јарык кӱӱндӱ Агафья Табынчиновна јиит ӱйеге баштаачы, башкараачы болуп, узанып, керектӱ сӧзин айдып отурат.
Бис бастыра уткуулдарга кожулып, Агафья Табынчиновнаны чыккан кӱниле, толгон учурлу јажыла уткуйдыс. Бектеҥ бек су-кадык, ырыс, бийик кӱӱн-санаа кӱӱнзейдис…
Айгуль Майманова
ТОП
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым
Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар
Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир
Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын
Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина