Алтайдын Чолмоны

Кижи болгон адында

14.02.2023

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы 2022 јылда «Јӱс јыл слерле кожо» деп бичик чыгарган. Ого газетте баш-башка јылдарда кепке базылган солун бичимелдер кирген. Олордыҥ тоозында «Чолмонныҥ» јарым чак кире ӧйгӧ штатта эмес корреспонденти болгон Владимир Кызымаевтиҥ «Алтайда корейлер иштеген» деп бичимели. Владимир Ивановичке јӱрӱмниҥ сӱрекей кӱч јолдорын ӧдӧр салым келишкен, бу бичимелис ого учурлалат.

Комсомол уул – «эликбуттыҥ» качызы

Владимир Кызымаев «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бежен јылга чыгара јурткоры, штатта эмес корреспонденти болгон. Јажы једип, амыралтага чыккан да ӧйинде ӧрӧкӧн редакцияла колбуны ӱспей, бичимелдерин экелип туратанын бистиҥ ветерандарыс эске алат. Ол ар-бӱткенди коручылардыҥ, бичик сӱӱчилердиҥ, сад ӧскӱреечилердиҥ јондык биригӱлериниҥ, ветерандардыҥ совединиҥ эрчимдӱ туружаачызы, ачык-јарык ла куучынчы, најы-нӧкӧрлӧри кӧп кижи болгоны улустыҥ санаазында арткан.

Владимир Кызымаев 1910 јылда Кадын ичиниҥ Кӱӱ (эмди Куйус) јуртында чыккан. Адазы тодош сӧӧктӱ Чанды деп кижи болгон. Октябрьдыҥ революциязыныҥ кийнинде совет јаҥ туруп, балдарды бичикке ӱредер школдор ачылып турарда, Владимир Кызымаев Эјегандагы баштамы школдо ӱренген. Баштапкы ӱредӱчизи Иван Савельевич Алагызов болгоныла ол оморкоп јӱретен. Алтай балдарды бичикке ӱреткен Эјегандагы «инородческий» школдыҥ ӱредӱчизи болуп, Иван Савельевич 1914-1920 јылдарда иштеген јетирӱлер бар. Ойрот автоном областьтыҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи, 1924-1931 јылдарда Ойротияныҥ облисполкомыныҥ председатели, Кӱнбадыш Сибирьдиҥ крайисполкомында национальностьтор бӧлӱгин башкарган. РСФСР-дыҥ ла СССР-дыҥ бӱдӱреечи тӧс комитеттериниҥ турчызы болгон. 1920-1921 јылдарда ол Горно-Алтайский уездтиҥ албаты ӱредӱзи бӧлӱгин ле оноҥ национальностьтордыҥ керектери аайынча бӧлӱкти башкарып, ӱредӱчилер белетеер, школдорды тӧзӧӧр, ӧскӱс балдардыҥ баштапкы тураларын ла интернаттарды ачар ишти тӧзӧӧрине јаан ајару эткен.

Алтайский губернияныҥ национальностьтордыҥ керектери аайынча бӧлӱгине болуш сураган баштанузында И. С. Алагызов «… граждан јуу ӧткӧн тӧрт јылга 321 муҥ тын мал ӧлгӧн, эмезе 1916 јылда болгон малдыҥ тын-тоозынаҥ 60 %…Торо ӧйдӧ тиф оору јайылып, Туулу Алтайдыҥ ӧзӧк лӧ анчада ла гран-кыйуда јаткан Улаган ла Кош-Агаш аймактарында элбеде таркаган. Бу јеткер-тӱбекте 10 муҥ кире алтайлар корогон…», государствоныҥ болужы јогынаҥ алтайлар кырылып, јер ӱстинде јоголып калар деп бичигени кӧмзӧлӧрдӧ арткан.

Владимир Кызымаевтиҥ јаш тужы бу айдары јок кӱч ӧйлӧргӧ келишкен. 1926 јылда, 16 јаштуда, ол комсомолго кирип јат. Ӱч-тӧрт класс ӱредӱлӱ улус ол ӧйлӧрдӧ тыҥ бичикчилер, «эликпункттардыҥ» (ликбез, ликвидация безграмотности деген јерлердиҥ) качылары. Мындый јерлерде јаҥыс та улусты бичикке ӱредер эмес, је совет јаҥ керегинде јартамалду јаан иш ӧткӧн. Ликбезтиҥ ӱредӱчизи болгон комсомол уул удабай комсомолдыҥ јербойындагы бӧлӱгиниҥ качызына тудулат. Владимир Кызымаев шак бу ӧйлӧрдӧ газеттиҥ ижиле таныжып, «Кызыл Ойротко» баштапкы бичимелдерин ийип баштаган. Ӱренер-кычырар бичиктер јок ӧйдӧ газеттер де кычырып темигер арга болгон эмей. «Кызыл Ойроттыҥ» аймактарга јетирген ас-мас газеттерин јурттаҥ јуртка, турлудаҥ турлуга берижип, јалбырак чылап јукарганча, ӱлтӱреп јыртылганча кычыратандар. Эмди кӧрзӧҥ, ол газеттерде јербойынаҥ келген солундардыҥ кӧп сабазын јурткорлор бичиген. «Мениҥ газетке бичиген баштапкы бичимелим Кӱӱ ичинде комсомолдыҥ ижи керегинде болгон. Керектиҥ аайын, јаҥыны оҥдоп болбой јӱрген бистерге јаан болушты совпартшколдыҥ ӱренеечилери Захар Арбанаков, Василий Майманов, Александр Тенгереков јетиретен – деп, Владимир Иванович Кызымаев эске алып туратан. – Газеттиҥ ӧдӱҥизи јаан болгон, оныҥ учун аргалу-бай улустыҥ ӧчинеҥ коркып, јурткорлор кӧбизинде чын адыла эмес, сананып тапкан чоло атла аданатан…».

Јаҥы тӧзӧлгӧн областьтыҥ национальный кадрлары, башкараачы кӧп ишчилери јурттарда эрчимдӱ иштӱ ле јайалталу комсомолдордоҥ чыккан. Јииттерди ӱредип, башка-башка иштерде ченеп, ӧрӧ ӧскӱрери совет ӧйдиҥ јакшы јаҥжыгуларыныҥ бирӱзи. 1930 јылда Владимир Кызымаев ӱренерге педучилищеге кирип јат. Ээчий јылда партияныҥ ла комсомолдыҥ Ойрот областьтагы обкомдорыныҥ кычырузыла 200 јииттиҥ тоозында Кузнецкийде јаҥы металлургический комбинатта иштеерге барат. 1932 ок јылда оны коммунисттер партиязына аладылар.

Педучилищениҥ кийнинде Владимир Кызымаев Кан-Оозы аймакта Чакыр ла Экинур јурттарда ӱредӱчи, Оҥдой аймактыҥ Кеҥидеги совхозында «За овцеводство» газеттиҥ редакторы, областьтыҥ албаты ӱредӱзиниҥ бӧлӱгинде инспектор болуп иштеген. ВКП(б)-ныҥ обкомыныҥ кадрлар резервинде турган.

«Кӧрбӧгӧнди кӧргӧн» ӧй

1937 јыл. Коммунисттер партиязыныҥ обкомы јиит коммунист Владимир Кызымаевти Кан-Оозы аймактыҥ эки тилле чыккан «Колхозчы» газединиҥ редакторы болуп иштеерге аткарат. Газет неделеде 2-3 катап чыгып турган. Редактордыҥ ижиле коштой Владимир Иванович Кан-Оозы јуртта «Пятилетка в четыре года» деген колхозто уполномоченный болгон. Јондык иштердиҥ эрчимдӱ туружаачызы. Билелӱ, кичинек кызычакту. Ӱйи Анна Ивановна (кыс ӧбӧкӧзи Чечегоева) аймактыҥ албаты јаргычызы. Ол јаргычыныҥ ӱредӱзин рабфактыҥ кийнинде Уфа калада алган.

1930-чы јылдардыҥ учында советтердиҥ орооны промышленный продукция чыгарар аайынча Европада баштапкы јерге ле телекейде экинчи јерге чыккан. Экинчи бешјылдыктыҥ пландары бастыра ууламјылар аайынча ӧйинеҥ озо бӱткен. Јаҥы заводтор ло фабрикалар тудулган, школдор ачылган. Совет јаҥ турган 20 јылга ороондо ончо улус 7 класс ӱредӱлӱ болоры тӧзӧлгӧн. Телекейде тӱндӱк полюска улус јетирген баштапкы учуш, Москвадаҥ токтоду јогынаҥ Ванкуверге (США) јеткени – бу ла о. ӧ. јаркынду једимдер СССР-дыҥ адын ла магын телекейге чыгарган.

Советтер орооныныҥ ол ӧйдӧги једимдеринде јаҥы, ырысту јӱрӱм тӧзӧӧргӧ эл-јон јербойында тынын-канын кысканбай иштегени, муҥдар тоолу коммунисттер ле комсомолдор јаҥы јерлерде заводтор, јолдор тударга, солок кӧдӱрерге бойыныҥ кӱӱниле барып иштегени.

Је анайда ок орооныстыҥ тӱӱкизине бу јылдар политикалык јаан кысташтыҥ, камык улус актуга кыйнаган ла корогон айду-ӧлӱмниҥ «кара» јылдары болуп кирген. Тӱрме-айдуныҥ јерлеринде миллиондор тоолу улустыҥ јалы јок ижиниҥ ӱлӱзи совет ороонныҥ једимдеринде база јаан.

1937 јылда, 28 јаштуда, Владимир Иванович Кызымаев «албатыныҥ ӧштӱзи» деп буруладып, 10 јылга јайымын айрыттырган. Јӱрӱминиҥ бу ӧйи керегинде ол бир ле катап ачык айдынган: 1988 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» газеттерде тӱрмеде јӱрген ӧйи керегинде оныҥ элбек бичимели чыккан. Мынаҥ арыгы куучынды тӧзӧлгӧн бу бичимелге тайанып, кыскарта јетиредим.

Кан-Оозында газеттиҥ редакторы болуп турар ӧйдӧ партияныҥ райкомыныҥ качызы Батаршиннеҥ ле аймакта НКВД-ныҥ јааны Родиннеҥ газет колхозтыҥ ӧштӱлерин агы-чегине чыгарбай турган деген чугулданыштар кӧптӧгӧн. 1937 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинде областьтыҥ «Кызыл Ойрот» газединде «Ӧштӱлердиҥ болушчызы» деп јаан бичимел чыккан. Ондо аймактардыҥ газеттериниҥ редакторлорыныҥ ижин критикалап, ол тоодо Кан-Оозы аймактыҥ «Колхозчы» газединиҥ эмдиги редакторы В. И. Кызымаев ле эскидеги редакторы П. Параев колхозтыҥ ӧштӱлерин коскорорго кӱӱнзебей јат деп бичилген. Бу бичимел чыккан кийнинде партияныҥ райкомыныҥ бюрозы газетте чыккан бичимелдерди шиҥдеер аҥылу камыс тӧзӧп, бурулайтан шылтак таппаган да болзо, редактордыҥ јамызынаҥ јайымдап, партиядаҥ база чыгарган.

Владимир Кызымаев бурулу болгоныла јӧпсинбей, оны партияныҥ турчызына орныктырзын деп, ВКП (б)-ныҥ Ойроттогы обкомына комудал (апелляция) бичиген. Оны обкомыныҥ бюрозыныҥ кӱчӱрген айдыҥ 19-чы кӱнинде ӧткӧн јуунына келзин деп айттыру келген.

«Бюрого апелляция бичиген 7 алтай кижи келгенис: комсомолдыҥ обкомыныҥ качызы Эмекчинов Карл, комсомол газеттиҥ ишчизи Петр Параев, ВЛКСМ-ныҥ Улагандагы райкомыныҥ качызы Казаков Кирилл, облагашпромхозтыҥ ишчизи Серебряков Андрей, облисполкомныҥ инструкторы Аргокова Мария, партияныҥ Оҥдойдогы райкомыныҥ ишчизи Енчинова Тойто ло мен…». Јуунды партияныҥ обкомыныҥ баштапкы качызы С. Н. Юфит ӧткӱрген.

Бу алдырткан улустаҥ беш эр кижи тӱрмелеткен, эпши эки кижи канайда да айрылып чыккан ошкош.

Мыныҥ кийнинде шылу-кыйынга чырай-бӱдӱжи чыккан 50-60 кижини тыккан кичинек камерада, олордыҥ кӧбизи алтайлар болгон, Владимир Кызымаев шылу јогынаҥ ӱч айга отурган. Сени актуга отургыскан болор, сурап, аайына чык деп, нӧкӧрлӧри айдып турарда, эжикти токулдадып, керегимниҥ аайына чыксын деп табыштанган. Ӱч кӱнниҥ бажында оны шылуга алдыртып, Москвада Коминтернниҥ адыла адалган типографияда согулган 12 суракту чаазын берген. Ондо контрреволюционный организацияга сени кем кийдирген, ондо кандый иш бӱдӱргеҥ, бу организацияныҥ турчылары кемдер болгон ло о. ӧ. јӱзӱндеш сурактар болгон. «Бу сурактарга каруу берери – албан, кыйын. Ӱч кӱнге улай бу сурактарга «нени де билбезим» деп каруу берип, шылучыга базындырып, соктыртып, калганчыда «Мени ӧштӱ, контра эткен улус партияныҥ Кан-Оозындагы райкомыныҥ качылары, партияныҥ обкомыныҥ бюрозыныҥ турчылары» деп бичигем. Олор эмей база, кемниҥ бурузыла мен бого киргем?.. Шылучы казырланып, мени табуреткала талдыра соккон. Билинип ле келзем – карцерде јадырым, кӱнине 1 стакан суу ла 300 грамм калаш берип јат…».

Карцердиҥ кийнинде Владимир Кызымаев байагы камерада база бир ай кандый да шылу јок отурган ла оныҥ кийнинде олорды Кызыл-Ӧзӧктиҥ тӱрмезине кӧчӱрген. Мында улус бадышпай турган учун ӧрт ӧчӱреечилердиҥ сарайына 500-ке јуук кижини бут бажына кондырган. Бу ӧйдӧ ол аймактардыҥ башкараачылары болгон кӧп улусты кӧргӧнин эске алат, ол тоодо Владимир Кызымаевтиҥ баштапкы ӱредӱчизи болгон Иван Алагызовтыҥ карындажы Алексей Алагызовты. 1937-1938 јылдарда ӱч карындаш Алагызовторды актуга бурулап, адып ӧлтӱрген.

1938 јылдыҥ кочкор айында Ойрот-Турадаҥ айду-тӱрмеге апарган муҥнаҥ ажыра улус поездтӱ Свердловск калага јеткен. НКВД-ныҥ Алтайский крайдагы башкартузыныҥ јаргызыныҥ «контрреволюционер» деп бурулаган јӧбин В. И. Кызымаев ле о. ӧ. јӱк мында уккандар.

Владимр Кызымаев баштап Пермский областьта Усольский лагерьде агаш белетееринде иштеген.

«Мында бир муҥга шыдар улус болгон… Олордыҥ ортозында 72 алтай, казах улус – деп, ол эске алып бичиген. – Мениҥ бригадамда 42 кижи. Олордыҥ кӧбизи Кебезеннеҥ, Каракокшодоҥ келгендер. «Бу бистиҥ билер иш» – дежип, сӱӱнгилеп турган. Туба уулдардыҥ билери, кӱчтӱзи ле капшууны бистиҥ бригаданыҥ адын кӧдӱрген, бисти лагерьде «стахановчылар» деп адап туратандар. Казах уулдардыҥ бригадири Кусман Бахтыяров болгон. Олордыҥ бригадазы ӱч айдыҥ бажында јайрадылган, уулдары бистиҥ бригадага кожулган» – деп, Владимир Иванович эске алатан. Олор мынайып ӱч јылга Тӱндӱк Уралда Кама сууны јакалай агаш белетеген.

1940 јылда 700-800 јиит кижини Усольдогы лагерьдеҥ талдап, Тӱндӱк Уралдыҥ тайгазы ажыра Коми АССР-дыҥ јерине, Печора сууныҥ јанына јойу айдап апаргандар. Ол улус јолой малярияла оорып, саска тӱжӱп кырылган деп табыш келген. Экинчи бӧлӱк улустыҥ тоозына Владимир Кызымаев кирген. Коми АССР-дыҥ Ухта калазында Печорский лагерьде 1 миллион 300 муҥ кижи јуулган. Олор Ухта каладаҥ таш кӧмӱр казып табар Воркутага јетире 1070 километр темир јол тудар учурлу болгон. Јайгыда ӱч айга кӱн ашпас, кышкады ӱч айга кӱн кӧрӱнбес соок, аалга јерлер.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган јылдар. Јерди казар, таш-кумакты тажыыр, тоормоштор ло шпалдар салар ла ӧскӧ дӧ иштер кызыл колдыҥ кӱчиле эдилип јат. Азыраш коомой. Оныҥ бажында улустыҥ тижи оодылып тӱжӱп, эди јыдып ла јаҥыс томук учуктары артып, божоп турган. Туруп-базып болбой баргандарды јаскыда «одорго» чыгаратан эмтир. Ол улус шпалдарды јылгажактап ажып, балтырган, кымыскайак, уксум ла ӧскӧ дӧ ӧлӧҥди таап јип, ойто јылып јанар. Чиби-карагайдыҥ саҥыдын чайнап, бӱрин сууга кайнадып, кузуп туруп ичери кайда. «Мен ол ӧйдӧ таҥкы тартпаганымныҥ шылтузында лазареттеҥ тирӱ чыккам. Кухняда картошко арчып, оныҥ терезин јалбырактый јука эдип арлап, кайнадып тузайла ичетем. Чий картошконы оозына салган кижини казанчылар талдыра токпоктоп, чыгара сӱретен. Кӧрбӧгӧнимди мында кӧрдим, укпаганымды мында уктым…» – деп, Владимир Кызымаев бичиген.

1940 јылдардыҥ учында Печорский лагерьлерде миллионноҥ ажыра улустыҥ 80% кӧбизи – политикалык шылтактарла бурулаткандар болгон.
1942 јылдыҥ учында темир јолды эки јанынаҥ удур-тедир тударга, тундра јаар 800 кижини апарган, каруулчыктары 50 кире болгон. Бу иште иштегендерди ӧйинеҥ озо јайымдаар деген табыш јайылган ла кӧп улус бойыныҥ кӱӱниле ондо иштеерге кӱӱнзеген. Јолой олор јоткон-шуурганга учурап, 60 градус сооктор болуп, ончозы тоҥып калган. Бу этаптыҥ командири болгон офицер кол салынып божогон.

Бичикчи, орус тилди јакшы билер, «јудругы кӱчтӱ» алтай уул бу да айдары јок кӱч айалгаларда јӱрер эбин таап, уур-кӱчтерди ӧдӱп чыккан. 1946-47 јылдарда Владимир Кызымаев Мостозаводтыҥ экспедиторы болуп, каруулдабас бош јӱрер аргалу боло берген. Ого јеткилдеш товарлу вагондорло келген не-неме учун акчала эмезе чекле муҥдар тоолу салковойлорло садыжар тоомјы эдилген.

Отурган јылдарда ол орооныстыҥ ончо тергеелеринеҥ айдаткан улусла эрмектежип, байагы, оны тӱрмелеп турарда берилген 12 суракту анкета ончо јерлерде тӱҥей болгонын укканын Владимир Иванович эске алатан.

Јӱрӱмин јаҥыдаҥ тӧзӧп

1947 јылда Владимир Ивановчтиҥ отурар ӧйи тӱгенген. Је оноҥ до озо јаргыныҥ ӧйи тӱгенген улусты божотпой, Коми АССР-дыҥ, Пермский, Архангельский областьтардыҥ ыраак тайгадагы јерлерине аткарып турганын кӧрӱп, алтай уул экспедитор ижин таштабай, кичеенип иштеп ле турган.

Бир кӱн оны лагерьдиҥ конторазына алдырып, СССР-дыҥ Государствого јеткер болдыртпазы аайынча министерствозыныҥ Кызымаев каршулу керек этпеген, оны айдудаҥ божодор ло јаргылатпаган деп чотоор деп, 1947 јылда чыккан јӧбиле таныштырган. Алтайский крайдыҥ прокуроры Хабаровтыҥ «Ойрот» деген группазына кирген деп актуга бурулатканы ла ак-чек ады орныктырылганы керегинде Алтайский крайдыҥ прокурорыныҥ окылу бичигин В. И. Кызымаев 1955 јылда алып, нениҥ учун бурулатканын баштапкы катап билген.

Владимир Иванович Алтайына јанып, Сайдыс јуртта ӱредӱчи болуп иштеген ӱйине келген. Оны тӱрмелеп саларда, ӱйи окылу айрылып калган болгон.
«Сайдыска келзем, тышкары јажы бир тӱҥей ӱч кызычак ойногылап туру. «Анна Ивановна кажы турада јадып јат? –деп, балдардаҥ сурадым. Эжиги бу деп кӧргӱзип бердилер. Туштажып, ыйлажып, сӱӱнижип тура, «Женя кайда?» – деп сурадым. Анна Ивановна чыга коноло, байагы ӱч кызычактыҥ бирӱзин једингенче кирди. Мени айдап апарарда 1,5 јашту бала эмди 12 јашка барып јаткан, адазын таныбас болуп чыдаган…».

Владимир Иванович айду-тӱрмедеҥ келип, Урлу-Аспактагы школдо баштамы школдыҥ ӱредӱчизи, оноҥ Сайдыстагы школдыҥ јетијылдык школыныҥ ӱредӱчизи болуп он јылдаҥ ажыра иштеген. Оноҥ Горно-Алтайскта областыҥ потребсоюзында бичиктерди ле культуралык товарларды таркадар бӧлӱкте иштеп, кийнинде бу бӧлӱктиҥ јааны болуп, амыралтага чыкканча јааны болуп иштеген. Бу ижиле областьтыҥ ончо аймактары сайын јорыктап, коштой «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» штатта эмес корреспонденти болгон.
В. И. Кызымаевтиҥ кызы Евгения Владимировна Чендыева Москвада В. И. Ленинниҥ адыла адалган пединституттыҥ 20 јылга деканы болгон, эмди амыралтада. Айдудаҥ јанып келерде чыккан уулы Валентин Владимирович Горно-Алтайсктагы пединститутты божодып, ӱредӱчи, оноҥ Балдардыҥ туризминиҥ республикан тӧс јерин 20 јылга чыгара башкарган.

«Адам ӱч ӱйлӱ болгон. Баштапкы ӱйиниҥ балдарыла бис тӧрӧӧнзижип јӱредис – деп, Валентин Кызымаев куучындаган. – Айдуда јӱрерде, ол тӱрмениҥ кандый да бийиниҥ кызыла билелӱ болгон эмтир. Бир катап биске ол ӧйлӧрди эзеткен самара Израильдеҥ келген, оны адамныҥ айдуда јӱрерде алган еврей укту ӱйиниҥ балазы бичиген. «Мен слердиҥ кызыгар болгонымды энем божоор алдында айткан. Энем эмди јок, мен эки кысту» – деп, ол бичиген. Адам ол бала-барказыла тӧрӧӧнзишпеген» – деп, Валентин Кызымаев куучындаган.

Адазы чыккан-ӧскӧн јерине, Кӱӱ-Куйуска улайын баратаны, оны ээчидип алып, аҥдап туратаны, куучындаган куучындары, ол тоодо Чамал ичиниҥ кайыр каскак јерлеринде корейлердиҥ туткан јолы оныҥ санаазында арткан.

Владимир Иванович Кызымаевке тӱӱкибистиҥ јаан кубулталарлу ла королтолу ӧйлӧринде јӱрер, кату ченелтелерди ӧдӱп чыгар салым келишкен. Је кандый да уур-кӱч ӧйдӧ ол јӱрӱмнеҥ чӧкӧбӧй, ӧйине де, турган јаҥга да јарбынбай, кородоп бош салынбай, јайаан берген јӱрӱмин толо јӱрген, бала-барка азыраган. Кӧп ӧскӧ улустый ок јӱрӱмин. Је, санангажын, нере бодолду јӱрӱмин. Коркышту кӱч, тӧгӱндӱ-булгакту ӧйлӧрдӧ кижи кӱӱнин, кижи адын јылыйтпай јӱрери – ол нере эмей.

Светлана Кыдыева

Алтайда корейлер иштеген

1920-зинчи јылдардыҥ экинчи јарымында автономный областьтыҥ тӧс јери Улалуда ӧткӧн строительный иштерде, анайда ок Кадын ӧрӧ јол јазаар иштерде бир канча јӱс корей улус иштеген. Мынча кӧп корейлер алтай јерине кайдаҥ келген, эмди олор кайда деп, кычыраачылар сураары јарт.

Јирмезинчи јылдарда корей јеринде 2-3 јылга улай коркышту кӱйгектер турганынаҥ улам калык-јон ортодо ачана-тӱреҥи башталган. Совет башкару корей албатыныҥ уур јӱрӱмин кӧрӱп, јӱстер муҥ эр улусты удурумга ишке алган. Келген улусты республикалар, крайлар, областьтар сайын ӱлештирген. Бир бӧлӱги Туулу Алтайга келген.
Кадын ичинде Чамалдаҥ ӧрӧ Кӱӱ (Куйус) јуртка јетире сууны јакалай јӱк ле бош атла јӱрер аргалу болгон. Соок кыш болгондо, Эјеганнаҥ, Кӱӱдеҥ Кадынныҥ тожыла чанакту јорыктап туратаныс.

Јӱстеҥ ажыра корейлер Кадын ичи ӧрӧ јол јазап, јылым кайа боомдорды оодып, чанакту, абралу, соҥында машиналу јорыктаар јол ӧткӱргендер. Ижи кӧп боомдордыҥ јуугында озо баштап бир канча туралар тудала, оны ээчий боомдорды оодып баштаар јаҥду улус болгон.

Иштеҥкей, најылык кӱӱн-санаалу корейлер Чибилӱ Јалаҥныҥ учындагы Кыҥыраар боомды, Чечкиш Јалаҥныҥ алтыгы учындагы Кара-Суулу боомды, Јыланду јурттыҥ ӱстиги јанындагы Чоокырак боомды, Бий ле Чобы ортозындагы Узун Ак-Кайа боомды, Эјеган ла Кӱӱ ортодогы эҥ каскак јылым кайалу Салдам боомды ӱч јылга оодып, јол чыгаргандар.

1922 јылда бистиҥ автоном область тӧзӧлӧрдӧ, волостьтордыҥ бирӱзи Салдам боомныҥ адыла Салдамский деп адалган. Азыйда бу боомныҥ јуугында јуртаган алтайлар ак јаҥла Алтайын кӧдӱргенде, Салдам боомго кой сойып, алкап, мӱргӱйтен эди. Андый јыргал-мӱргӱште мен 1926 јылда турушкам.

Салдамныҥ кайаларын оодорго корейлер, эҥчейген кайага јаба армакчыла бууланала, ташты маскала томуртка чылап токулдадып тургандарын ӧрӧ-тӧмӧн ӧткӧн улус кӧрӱп, кайкажып туратан.

Мен 1929 јылда городто ӱренип тургам. Кышкыда Кӱӱге јанып келеле, корей ишмекчилерге 27 салковойго јоон уй саткан эдим.

Кӱӱдеҥ ӧрӧ јол јазаары токтодылган. Одузынчы јылдардыҥ башталганында корейлер Ойрот-Тура (эмдиги Горно-Алтайск) городко јуулгылап, кӧп сабазы орус ла алтай келиндерле билелӱ болгондор.

Эмди Кировтыҥ адыла адалган оромныҥ учында озогы Черемшанка деген кобыны ӧрӧ корейлер бойлорыныҥ кӱӱниле колхоз тӧзӧгӧндӧр. Соҥында ол Чкаловтыҥ адыла адалган.

Корейлердиҥ колхозы куманак, арбуз, капуста, ӧскӧ дӧ маала ажын ӧскӱрген. Тоолу ла јылдардаҥ Чкаловтыҥ колхозы кажы ла культурадаҥ бийик тӱжӱм алып, хозяйствоныҥ экономиказы тыҥып, колхозчылардыҥ јӱрӱми сӱреен јаранган. Корейлердиҥ колхозыныҥ мактулу ады-чуузы бастыра Кӱнбадыш Сибирь крайга (Зап. Сибкрай 1937 јылга јетире болгон) јаҥыланган. Партияныҥ Кӱнбадыш Сибирьдеги крайкомыныҥ баштапкы качызы Р. Э. Эйхе, крайдыҥ ӧскӧ дӧ башкараачылары корейлердиҥ колхозын кӧрӧргӧ келип туратандары ла оны бийик баалагандары историяда ундылбас учурлу.

Сталин јамыркап, албатыга кинчек-шыра экелген. 1937 јылда Чкаловтыҥ адыла адалган колхозтыҥ ончо эр улузын – корейлерди НКВД-ныҥ ишчилери тӱрмелеп айдагандар.

Мен 1938 јылда февральда Кызыл-Ӧзӧктӧ пожарный сарайда 500-теҥ ажыра тӱрмелеткен улус ортодо 30-40 кирези корейлер кӧргӧм. НКВД-ныҥ «тройкалары» олорды ончолорын «шпион» деп бурулап, 8-10 јылга јаргылаган. Олорго кӧп ӱй улус аш-курсак экелип туратан (туштажу јогынаҥ). Коштой отурган биске ооско салар нек-сактаҥ јетириштирип туратанын качан да ундыбазым…

Корейлердиҥ ундылбас истери Кадын ӧрӧ јолдогы боомдордоҥ кӧрӱнет. Ай сайын Кӱӱге јӱргемде, јылым кайага бууланып алган корейлер таш оодып тургандары, олордыҥ јаҥыс јерде чукталган болчок туралары кӧзиме кӧрӱнип турат. Одузынчы јылдарда биске болужып, бистиҥ јерде изин артыскан најылык корейлерди акту јерге кырып салганы јӱректи эмдиге сыстадат.

Владимир Кызымаев
«АЧ», 21. 12. 1988