Алтай тил — албатыныҥ ич-кӧгӱстик ле культуралык байлыгы

21.02.2023

Тӧрӧл тил — кижиге берилген баалу сый. Тил ажыра албатыныҥ ич-кӧгӱстик байлыгы ла тӱӱкизи кӧргӱзилет. Тургуза ӧйдӧ ас тоолу тургун калыктардыҥ, ол тоодо алтайлардыҥ, тӧрӧл тилин чеберлеп алары — курч сурактардыҥ бирӱзи. Кӧп тоолу тӱӱкилик учуралдарды алып кӧргӧндӧ, тӧрӧл тилин јылыйткан албаты калык болуп кайылып калат. Јӱк ле тӧрӧл тил эл-јонды кӱӱн-санаазыла, тӱӱкиликти бӱгӱнги ӧйлӧ, ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ ӧткӧн јӱрӱмдик јолдорын бӱгӱнги бистиҥ салымысла колбойт. Кажы ла кижи бойыныҥ тӧрӧл тилин билер учурлу. Ол ар-бӱткенниҥ, јӱрӱмниҥ јасактары. Бойыныҥ тӧрӧл тилин чеберлеп, оноҥ ары јарандырып орныктырар кӱӱн-санаа кажыбыста ла болор учурлу. Баштап тарый кӧргӧндӧ, тил — ол јӱк ле эрмек-куучын ажыра бой-бойыла оҥдожып јӱрер эп-арга. А чынын алар болзо, оныҥ учуры сӱрекей јаан. Тил — албатыныҥ ончо байлыктарын чеберлеп алып јӱрген эп-арга. Јаҥыс ла бӱгӱнги эл-јонго эмес, келер де ӱйеге. Јебрен ӧйлӧрдӧҥ ала улу билимчилер, бичиичилер, ӱредӱчилер кижиниҥ ле текши јонјӱрӱмдик орныгуда тилдиҥ јаан учурын темдектегендер.

Тил — ол культураныҥ кӱскӱзи. Кӱскӱде јаҥыс ла бӱгӱнги кӱн эмес, је анайда ок албатыныҥ башказы, оныҥ кылык-јаҥы, кӧрӱм-шӱӱлтези, јадын-јӱрӱми, чӱм-јаҥдары, бӱткӱл телекейди канайда кӧрӱп турганы кӧрӱнет.

Бала энедеҥ чыкканда, бис оны јӱрӱмге керектӱ не-немеге ӱредип таскададыс. Ол тоодо куучындаарына.

Бӱгӱнги кӱнде алтай тилле, культурала јилбиркеп тургандардыҥ тоозы там ла кӧптӧйт. Мениҥ шӱӱлтемле, баланы јаштаҥ ала тӧрӧл тилин сӱӱрине, сӧстиҥ учурын, тилдиҥ кемин оҥдоорына ӱредип, таскадар керек. Је ол таскаду эҥ ле озо биленеҥ башталар учурлу.

Билениҥ алдында турган тӧс амадулар — баланы тӧрӧл тилиле куучындажып, албатыныҥ чӱм-јаҥдарын, культуралык байлыктарын тооп јӱрерине таскадары. Ада-энелер балдарына тем болорын ундыбас керек. Балдар ада-энезиниҥ кӱскӱзи деп тегиндӱ айдылбаган. Кайда да јӱргенде, бир де кемзинбей, балдарла алтайлап куучындажар керек. Кемзинип, уйалып тура, бис бойыстыҥ алтай тилис кандый јабыс болгонын темдектейдис. Тӧрӧл тилиле куучындап турган биледе бала јаштаҥ ала бойыныҥ тилиле куучындажарына јайым темигет. Айдарда, ол бойыныҥ тилиле оморкоп куучындажар, келер ӧйдӧ бойыныҥ балдарын тӧрӧл тилине ӱредер.

Бала-баркабыска тӧрӧл тилистиҥ байлузын, јаражын ачып, келер ӧйдӧ артарында алаҥзу јок болорын јартап јетиректер. Тӧрӧл тилистиҥ ӧзӱмине ончо бар-јок аргаларысты тузаланып чырмайактар. Ӧткӧн лӧ келер ӱйелердиҥ колбузы болгон тилисти чеберлеп алып јӱректер. Алтай тилисте јебрен албатыбыстыҥ ойгор санаазы, байлык јӱрӱмдик јолы, тӱӱкизи. Тил — ол албатыныҥ ич-кӧгӱстик байлыгы. Айдарда, ол качан да оҥбозын, јылыйбазын!

Чечек Байрышева,
каладагы 15-чи таҥмалу балдардыҥ садыныҥ педагогы

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым