Соҥзун — Чагаа-Байрам

21.02.2023

Быјылгы Чагаа-Байрам Горно-Алтайскта каланыҥ тӧс тепсеҥинде кочкор айдыҥ 23-чи кӱнинде ӧдӧр.

Алтайлардыҥ Јаҥы јылы киргени Тӧрӧлиниҥ коручылыныҥ кӱниле бир ӧйдӧ темдектелип јатканында, байла, кандый да байлу-чӱмдӱ учур бар.

Бистиҥ албаты јаҥы јылын уткуп, саҥ салып, Алтайын кӱндӱлейт, мактайт, јыл јакшы ӧдӧрин ле јадын-јӱрӱмде амыр-энчӱ болорын сурайт.

Бӱгӱн бис база сураактар – балдарыс эзен-амыр јанзын, јуу-чак капшай токтозын. Кижиниҥ јӱрӱминеҥ ле амыр јаткан Тӧрӧлинеҥ баалу не бар!

Келип јаткан байрамла колбой Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи, Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреады, албатызыныҥ чӱм-јаҥдарын јакшы билер тоомјылу кижи Таукен Тазымаев Яйтынов мынайда эске алынат:

— Бу јаан учурлу байрамды мен баштап ла оогош тужымда Эре-Чуйда ада-энем ле олордоҥ јаан улус ӧткӱрип турганынаҥ кӧргӧм. Эмди Эре-Чуйдыҥ эл-јоны јаҥы јылды — Чагааны чаган айда эмезе кочкор айда ай јаҥырза ӧткӱрет.

Россияныҥ јаҥы тӱӱкизи башталган ӧйдӧ баштапкы Чагаа-Байрам Эре-Чуйдыҥ бажында Кӧкӧрӱ јуртта ӧткӧн. Бу учурлу јаан байрамда атту-чуулу бичиичи-поэттер А.О. Адаров, Б.У. Укачин, билимчи К.Е. Укачина ла мен болгон эдис. Јаан јашту ӧрӧкӧндӧр эзен-амыр јӱрерде, олордыҥ айткан алкыжын угуп, чеберлеп јӱрер керек деп бодойдым. Ол тужында П. Чоюнов, А.К. Константинов, К. Илюшев, С. Бойдоев, Б. Бойдоев, Ы.С. Баданова, Ј.А. Михайлова, К.Е. Енчинова, К.А. Константинова ла оноҥ до ӧскӧ алкышчылар болгон. Јурттарда јайалталу алкышчылар, ойгор санаалу ӧскӧ дӧ улус кӧп болгон эмей.

Эҥ ле баштапкы баштаачылар Кӧкӧрӱ јурттыҥ эл-јоны, Кош-Агаш аймактыҥ јаандары, культураныҥ ишчилери болгон. Олор — колхозтыҥ председатели Ы.А. Якпунов, јурт советтиҥ председатели М. Баданов, школдыҥ директоры А.М. Суразова, музейдиҥ јааны К.А. Бидинов, культураныҥ ишчилери Д.Ю. Параева, С.К. Емедекова, ӱредӱчи-ветеран К.Е. Енчинова ла о.ӧ.

Кӧп јурттардаҥ келген јаан јаштулар ла јашӧскӱрим туружып, байрамды ӧткӱргени сӱреен јаан оморкоду ла једим деп айдар керек. Саҥын салып, Алтайын алкаганы, от-энени алкаганы — ол бистиҥ алтай эл-јоныстыҥ ӱзӱлбес, ӱйедеҥ ӱйеге, ӱргӱлјиге ӱлештӱ, байлу, учурлу байрамы болгон до, болор до учурлу деп сананадым.

Јаҥжыгулу байрамды ӧткӱрердеҥ озо айыл-јуртыныҥ јанында сӱрее-чӧпти ӱзе арчып, арутап, эски-саскызын сергидип, акту бойлоры, бала-барказы кеп-кийимин чӱмдеп, јаҥыдаҥ јарандырып, арутанар јаҥду.

Ӱй улус, келин-кечкиндер кеп-кийимин кийип, тулуҥдарын јыламашла, сакузынла, шаҥкыла, јинјиле кееркедип алгылайт. Эр киндиктӱлер база аҥылу кеп-кийим кийгилеп белетенгилейт.

Алтай аш-курсак тепшиде, алканар, айдынар, Алтайдыҥ ээзинеҥ суранар, бажырар. Јакшылажып, эзен-амырын суражып, «Јылды кандый чыккан?» деп сураар. «Ӧҥ, ӧҥ, ӧҥ чыккан, ӧҥгӱр чыккан» деп удур-дедир уткужар. Алкыш-быйан айдыжар. «Ырыс-кежиктӱ, су-кадык јӱрер. Алтай-Кудайаардаҥ курчулу, албатынаҥ алкышту јӱрӱгер» деп кӱӱнзеп алкаар.

Койон јылыс кирерде, Таукен Тазымаевичтиҥ алкышту сӧстӧрин јӧмӧп, бастыра кычыраачыларга койондый ак, койдый ӧҥжӱк болугар, ӱстистеги теҥери чаҥкыр, айас турзын деп кӱӱнзейдим, ӧрӧ турган Кудайыстаҥ сурайдым!

Тениш Тохнин

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина