Алтайдын Чолмоны

Алтайдыҥ кӧгӱс-энчизи

28.02.2023

Алтай Республиканыҥ ичкери ӧзӱминиҥ јолы јаҥыс ла экономиканыҥ, ар-јӧӧжӧниҥ сурактарыла колбулу эмес болгоны текши јарт. Оныҥ ӧзӱмине анайда ок јаан камаанын кӧгӱс-энчиниҥ ийдези јетирип турганы јаан учурлу. Бу јанынаҥ Алтай Республиканыҥ эл бичиичизи, јарлу политик, јондык ишчи ле тӱӱки билимдердиҥ кандидады Иван БЕЛЕКОВЛО эрмек-куучынды Арутай Адаров ӧткӱрет.

— Иван Итулович, Слер калганчы ӧйдӧ кӧгӱс-энчи деген байлыкка јаан ајару эдип јадыгар. Бис дезе бӱгӱн шак ол керегинде куучындажарыс. Је озо баштап не јанынаҥ айдарысты быжулап алар керек. Айдарда, Алтайдыҥ кӧгӱс-энчизи дегени Слердиҥ акту бойыгарга ол не андый деп сурап угарга турум?

— Классикалык эпле болзо, кӧгӱс-энчи ол — эчеҥи Сӧс. «Элдеҥ озо Сӧс болгон» деп айдатан јокпос. Санаа-укаа, кӧгӱс-байлык деген ойгор ло тереҥ оҥдомолдордыҥ тӧзӧлгӧлӧри шак мында салылган деп айдарга јараар. Мениҥ учуралымда дезе оны јӱрген јӱрӱмимле, бӱдӱрген ижимле, амадаган керектеримле колбоп айдар керек. Олордыҥ тӧзинде байа ла баштамы, эчеҥи деген оҥбос титрлер туруп јат. Јуук ӧйдӧ «Эл-Алтайдыҥ энчизи» деп јаҥы бичигим чыгар. Берген сурагаарга карууны кычыраачылар бу јуунтыда јарлалган статьялардаҥ ла ӱлгерлердеҥ табар деп иженедим.

«Кӧгӱс-энчи дегени акту бойыма ол не андый?» деген суракты мен кезикте бойыма база бередим. Мындый учуралдарда учы-кыйузы јок санаалар куйка башты јимиредип, торт арадап келер эмей. Је андый да болзо, билеримче јартап кӧрӧйин.

Алтай Республиканыҥ баштапкы башкарузыныҥ турчызы болдым. Оныҥ тӧзӧлгӧзинде туратан салымым ол ӧйдӧ ары јанынаҥ, байла, анайып келишкен туру. Республика керегинде политикалык јӧп чыккан кийнинде, оныҥ Конституциязыныҥ чыдуларын ла экономиказыныҥ ӧзӱмин быжулаар керек болгон. Олорло коштой бистиҥ республиканыҥ кӧгӱс-энчизиниҥ байлыктарын тыҥыдары јанынаҥ элбек иштер база ӧткӧн. Ол тушта јиит республиканы тыҥыдатан кандый да саҥ башка кӧдӱриҥи болгон, эдилген иштер де экпинделип тургандый. 20-чи чактыҥ тӱӱкилик учурлу бу керектерин мен шак ла ол тушта болгон јаан кубулталар ажыра кӧрӱп, олорды эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире бӱдӱрерге чырмайып јӱредим.

— Тӱӱкилик учурлу керектер деп айдарыгарда, республикада университетти тӧзӧӧринде турушкан ижигер керегинде сурабас аргам јок. Ол тушта он сегис ай Москвадаҥ «чыкпаган» эдигер. Је учы-тӱбинде бу кӱч ле кӱндӱлӱ керек једимдӱ бӱткен. Улус оны јакшы билер.

— Классикалык университеттиҥ учурын айтпаза да јарт. Ол качан да болзо, билгирдиҥ, билимниҥ ле кӧгӱс-санааныҥ тӧс байзыҥ-јуртты болуп артар. Биске ол тушта мындый ӱредӱлӱ јер кыйалтазы јогынаҥ керектӱ болгон. Арасей тергеениҥ тӱӱкизинде база андый болгон ине. Империя тӧзӧлӧрдӧ, бир ле уунда Москвада университет ачылган. Томсктогы университетти алактар. Ол бастыра Сибирьдиҥ ӧзӱмине не аайлу јаан камаанын јетирген.

Биске элдеҥ ле озо республиканыҥ интеллектуал аргаларын тыҥыдар керек болгон. Госуниверситетти ачып, ого болорзынбай, Москваныҥ, Санкт-Петербургтыҥ, Новосибирсктиҥ, Томсктыҥ, Омсктыҥ, Барнаулдыҥ, Челябинсктиҥ, Кемеровоныҥ, Казаньныҥ ла Уфаныҥ бийик ӱредӱлӱ јерлериле јӧптӧжӱлер тургузып, јииттерди ӱредӱге аткарганыс.

Бу керектер республиканыҥ башкараачылары Валерий Чаптыновтыҥ ла Владимир Петровтыҥ јана баспас ижиниҥ шылтузында бӱткен. Ол ӧйлӧрди эске алынып, ӧрӧ ӧзӧтӧн салымыста мени јӧмӧгӧн ороонныҥ бийик ӧзӱмдӱ вузтарыныҥ јарлу ректорлоры Виктор Садовничийге (МГУ), Георгий Майерге (ТГУ), Анатолий Востриковко (НГТУ), Владимир Евстигнеевке (АлГТУ) ле кӧп ӧскӧлӧрине де јаан быйанымды айдарга турум.

Горно-Алтайскта ӱредӱлӱ јерлерди кӧптӧдӧтӧни, студенттердиҥ общежитиезин јаанадатаны, библиотеканыҥ фондторын элбедетени јанынаҥ уур-кӱчтер јеткилинче болгон. Зооветтехникумды университеттиҥ тоозына кожотон некелтелерди јеткилдейтен јеҥил эмес керекти бӱдӱрерге база келишкен. Техникум ол тушта Россия Федерацияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ системазында болгон. Бу керектиҥ аайына Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ јурт
ээлем аайынча ордынчызы болуп иштеген Алексей Ялбаковло экӱ чыккан эдибис.

Бӱгӱн университет Горно-Алтайскта једимдӱ иштеп јат.

— Культураныҥ колледжи, республиканыҥ эл оркестри база јок јердеҥ табылган эмес ине. Олор учун, университет ле чилеп ок, тартыжарга келишкен деп билерим. Бу да керектерди Слер мӧрлӱ алып чыккан эмес бедигер.

— Ол ӧйгӧ јетире бисте эмчилер, ӱредӱчилер белетеер эки училищеде ченемел тапту јеткилинче болгон, је культураныҥ учреждениези та нениҥ де учун чек тууразында арткан. Ого бойыныҥ салтарын крайдыҥ тоозында болгоныс јетирген деп бодойдым. Культураныҥ колледжи тӧзӧлип турарда, ого јарагадый тура да, кадрлар да болбогон. Мен ол тушта культураныҥ министри болуп иштегем. Бойымды баштап тарый… колледжтиҥ јондык иштӱ директорына да туткан эдим.

Мындый эп-арга сурактардыҥ аайына тӱрген-тӱкей чыгар јаан аргалар берген эди. Бу керектерде Михаил Лапшинниҥ болужын темдектебес аргам јок. Ороондо эл-јонныҥ тоозын алар иш ӧдӧрдӧ, бу кижи аргаларысты ајаруга алып, бойын алтай укту кижи деп бичиткени тӱӱкилик учурлу болгонын јаҥы оҥдоп келдибис.

Алтай Республиканыҥ госоркестри јанынаҥ нени айдар? Ол база чек јаҥыдаҥ тӧзӧлгӧн. Онызы кемге де јажыт эмес. Меге бюджет ажыра он беш те музыкантка болзо, акчалу јерлер «ушта согорго» келишкен. Ойноткылардыҥ ла ӧскӧ дӧ эдим-јазалдардыҥ орды да јок болгон. Оркестрдиҥ башкараачызына јайалталу музыкант ла композитор Владимир Кончевти тутканыс. Ол бу ишти эмдиге јетире јаан једимдӱ бӱдӱрет.

— Слер байа «баштамы», «эчеҥи» деген сӧстӧрди тузаланган эдигер. Бӱткен бӱдӱмигерле, ӧзӧгӧрлӧ ӧктӧм кижи болгоныгар иле билдирет. Тӧзӧгӧн, баштаган, ченеген, колбогон, бириктирген, тебӱ берген деп тизим-тӱргекти — је база да улалтарга болгон…

— Элдеҥ ле озо нени эдер, нени бӱдӱрер керек, кӧгӱс-энчибистиҥ тӧзӧлгӧзинде не туруп јат деген сурактарга каруулар аларга, культураныҥ ишчилериниҥ ле кӧгӱс-байлыкты чеберлеечи улустыҥ съезд-курултайын ӧткӱрген эдис. Шак ол тушта бу ууламјыларда тереҥ ширтӱ эдер алтам эдилген. Алтайдыҥ культуралык энчизи сӱрекей байлык болгонын бис јакшы билерис. Је ол ӧйдӧ биске оны јиит республиканыҥ кӧгӱс-энчизиниҥ тӧзӧлгӧлӧрине келиштире чын ла чике тузаланарын быжулап алар керек болгон. Кеендиктиҥ учреждениелериниҥ: театрдыҥ ла филармонияныҥ академ кеми база шиҥделген ле ого јаҥыдаҥ темдек-баа берилген. Москвада Щепкинниҥ адыла адалган бийик театрал училищеде алтай студия ачылган. Оныҥ ректоры Николай Афонинге быйан болзын.

Кай чӧрчӧктӧргӧ тайанары сӱрекей учурлу болгонына ол тушта база јаан ајару эдилген. Калыктыҥ кӧгӱс-санаазы кайла јуук тудуш, јашӧскӱримди ол ажыра таскадары, айса болзо, тӧс сурактарыстыҥ бирӱзи болуп јат. Кайдыҥ ла јаҥардыҥ фестивальдары мындый кӱӱн-санаадаҥ улам табылган эмей. Јиит јайалталарды јӧмӧп, «Чике-Таманныҥ» фестивалин тӧзӧдис. Быјыл ол ойто орныктырылар.

Алтай Республиканыҥ бӱгӱнги башчызы Олег Хорохординге бис јылдыҥ сайын алтай кайдыҥ онкӱндӱгин ӧткӱрер баштаҥкайла чыкканыс. Ол бисти јӧмӧгӧн. Кайдыҥ учурын кӧдӱрер керек. Эпикалык энчи ол — калыктыҥ кӧгӱс-байлыгы, санаа-укаазы, этнотӧзӧлгӧзи ле кӧрӱм-турумы. «Кайчы уйкуда — калык каруулда, калык уйкуда — кайчы каруулда» деп, байла, тегиндӱ айдылбаган. Алтайлар ак-јарыкка не албаты болуп јӱргени керегинде кай чӧрчӧктӧристе толо ло чокум айдылган. Оныҥ бириктиреечи учуры база јаан. Кай јаҥыс та озогызын ойгортып турганыла аҥылу эмес, је ондо калыкты келер ӧйгӧ ууламјылайтан саҥ башка илбизин ийде бар.

— Иван Итулович, Слерле туштажар алдында тӧрӧл газеттиҥ озогы бӱктерин коскордым, тӱӱкиниҥ де кӧмзӧзине караарга келишти. Куучындап турган ӧйигер јилбилӱ ле учурлу керектериле кандый бай болгон. Оныҥ элес экпинине база алдырттым.

— Республикалу болуп ӧҥдӧйип, ӧзӱп келеристе, ӧскӧ ук-калыктарла кожо теҥ алтап, ороон кемине кӧдӱрилер некелтелер тура бергени керегинде канайып айтпас.

Алтайлардыҥ орус каандыкка бойыныҥ кӱӱниле киргенинеҥ ала 240 јылдыгына учурлалган керек-јарактар ороонныҥ тӧс калазы Москвадаҥ башталганы биске сӱрекей оморкодулу болгон. Оныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы кайда да эмес, а Јаан театрдыҥ јаҥы сценазында ӧткӧн эди. Кееркедим эдимдердиҥ кӧрӱзи дезе Тӱӱкиниҥ Кызыл тепсеҥде турган музейинде ӧткӧнин бойыгар да бодоп кӧрзӧгӧр. Бу кӧрӱге бис Санкт-Петербургтагы Кунсткамерадаҥ Аргымай Кульджинниҥ орус каанга сыйлаган эдимдерин экелип тургусканыс. Кӧкси ойлу ойгор бу јерлежис бойыныҥ ӧйинде Николай Экинчи императордыҥ инаугурациязында турушкан учурал тӱӱкибисте база болгон.

Парижте ЮНЕСКО-ныҥ штаб-квартиразында болгон Алтайдыҥ кӱндери керегинде мынаҥ озо кӧп айдылган. Је олордыҥ ортозынаҥ «Алтайдыҥ алтын кырлары» деген ӱлекердиҥ таныштырузын темдектеп ийерге турум. Шак ла бу ӱлекердиҥ шылтузында бис бир ле уунда тӧрт некелтеге келижип турган «Пазырыктыҥ байлык культуразы» деген номинацияны ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик энчизиниҥ таҥ эртедеги тооломыныҥ тоозына кийдиргенис.

ЮНЕСКО јер-телекейде билимниҥ, ӱредӱниҥ ле культураныҥ сурактарыла иштеп турган ООН-ныҥ тоомјылу организациязы болуп јат. Јарамыкту аргаларды тузаланып, бис ЮНОСКО-ныҥ керектери аайынча национальный комитетти бойыста тӧзӧп алганыс. ГАГУ-да дезе «Туулык јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деген кафедра тӧзӧлгӧн. Анайда ок В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда ла республиканыҥ классический лицейинде ЮНЕСКО-ныҥ эки ассоциированный школы ачылган. Алтайга бу јаан арга-чак ла ийде-кӱч!

— Кӧгӱс-энчини калыктыҥ бирлигиле тӱҥейлеерге јараар эмес пе. Бу јанынаҥ нени айдарыгар?

— «Ук-тукумыстыҥ ууламјыларыныҥ бирлиги — ол алтай албатыныҥ турумкай ӧзӱминиҥ тӧзӧлгӧзи» деп конференцияны бис 2010 јылда болгон тооалыштыҥ сыраҥай ла алдында ӧнӧтийин ӧткӱргенис. «Бӧлӱнгенди бӧрӱ, айрылганды айу јиир» деп айдылганын биске чат ундыбас керек. Бирлигисле бис карын да тыҥ болорыс. Конференцияныҥ турулталары дезе кӧгӱс-энчиниҥ элитазын бириктирер ле бир кезек ӧҥзӱре сурактарды чечер аргалар ачкан. Ол тушта Росстаттыҥ јетирӱзине баштанып, РФ-тыҥ башкарузына алтайлардыҥ сӧӧктӧриниҥ аҥылулары јанынаҥ билим тӧзӧлгӧлӱ јартамал берген эдим. Мындый алтамды республиканыҥ статузын корулап алар амадула эдерге келишкен. Бу керекте алтай тилдиҥ сурагы ла оныҥ бириктиреечи учуры тӧс јерде туруп јат. Анайып, бис ведомстволор ортодогы кӧрӱмнеҥ айрылып, учы-учында керектӱ јӧпкӧ келип, алтай тилди корулаары ла ӧскӱрери аайынча государственный программаны тургузарына јединдис. Бу ууламјыда дезе бӱдӱретен иштердиҥ тоозы ума јок кӧп деп айдар керек.

— Слер, Иван Итулович, бичиичи кижи, калганчы јылдарда ӧзӧгиле тереҥ, учурыла укаалу авторлык солун бичиктер белетеп чыгардыгар. Је Слер ол ок ӧйдӧ «Алтай — культураныҥ байлыгы», «Алтай Республиканыҥ энциклопедиязы», «Алтай — кӧгӱс-байлыктыҥ энчизи» деген элбек кемдӱ јуунтылардыҥ редакторы ла тургузаачызы болгоныгарды кычыраачыларга база эзедерге турум.

— Бу чыгармалар јаҥыс та бистиҥ республикада эмес, је федерал ла телекейлик кеминде бийик баалалганы керегинде кандый да кемзиниш јогынаҥ оморкодулу айдар аргам бар. Альбомдорды кожо белетеген нӧкӧриме, ак-јарыктаҥ арай ла эрте јӱре берген Александр Суразаковко, јаан быйанду јӱредим. Ӱлекерде анайда ок Бронтой Бедюров, Тамара Садалова, Римма Еркинова, Игнат Ортонулов, Владимир Чукуев, билимниҥ ле культураныҥ ӧскӧ дӧ јарлу ишчилери турушкан. Олордыҥ пассионар эрчими ле бийик кӱӱн-табы јогынаҥ мындый кемдӱ иштер кайдаҥ бӱдетен эди.

— Алтайдыҥ кӧгӱс-энчизи јанынаҥ куучындажып отурала, јайаан ижигер керегинде айтпас аргабыс, байла, јок. Је, темдектезе, «Кан-Алтайга кӧдӱрилгени» деп спектакльдыҥ пьесазыныҥ авторы, ээлу кайчы Алексей Калкинниҥ «Маадай Кара» деп чӧрчӧги аайынча тургузуныҥ литературалык тексти јанынаҥ айдып не кӧрбӧс?

— Бу суракка карууны кыскарта мынайда јандырайын. Нениҥ учун шак ла Гуркин керектӱ болгон? Онызы, байла, ончобыска јарт. Биске элдеҥ ле озо оныҥ алтайлардыҥ эл тергеелик тӧзӧлмӧзиниҥ чике ле башталганында турган кижи болгонына ајарар керек. Кӧгӱс-ойдыҥ башчызы Гуркин калыкты бириктирип, нацияны тӧзӧгӧн. Алтай Республиканыҥ кӧгӱс-энчизин шак ла Г. И. Чорос-Гуркин тӧзӧгӧн деп јартын база айдар керек. Бу куучын-эрмектиҥ сыраҥай ла бажында берген сурагарга каруу болзын…

— Ајарулу уктым. Ачыгынча айтса, журналист ижимде бичиичилерле, тӱӱкичилерле, билимчилерле, политиктерле болгон интервьюларымды эмди чала ассынып отурым. Мынаҥ ары андый улусла эрмек-куучын база да болор деп иженедим. Чындап, Г. И. Гуркинниҥ кереезин тудар ишти ойто ло Слерге башкарарга келишкен беди?

— Эйе. Је ол кереес кереес ле учун деп тургузылган эмес. Мындый учурлу сӱр-темдек республикага сӱрекей керектӱ болгон. Алтай-Кудайдыҥ алкышту кӱӱниле бу јаан иш, је карын, бӱткен. Бу керекте Эл Курултайдыҥ баштапкы депутаттары болгон Александр Манзыровтыҥ, Владимир Кыдыевтиҥ, Сергей Пекпеевтиҥ, Валерий Кудачинниҥ баштаҥкайлу эрчимин темдектеер кӱӱним бар. Кереестиҥ бойы Аман Тулеевтиҥ болужыла Новокузнецкте урулган.

Учурал келижерде, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйы јанынаҥ база айдып ийерге турум. 1992 јылдыҥ чаган айында, качан мен «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы болуп иштеп турарымда, баштапкы сыйды Печатьтыҥ туразында аргачылардыҥ биригӱзиниҥ јааны болгон Юрий Антарадоновло кожо экӱ табыштырган эдис. Быјыл дезе бу јондык сый ээчиде лауреатка одузынчы катап табыштырылды.

— Кӧгӱс-энчи, кӧгӱс-санаа, кӧгӱс-ой деп айдып јадыбыс, је ол ӧзӧк-тын, су-кадык деген курчулар јогынаҥ толо кемдӱ болбос болбой. Слер бойыныҥ ӧйинде Семипалатинсктиҥ программазы аайынча тапту јаан иш бӱдӱргенигер ине.

— Ол биске кандый да кӧпчидиш јогынаҥ тӱӱкилик учурлу программа болгон. Бу документ «Семипалатинсктеги полигондо болгон ядерный от-алыштуруныҥ салтарын јоголторы јанынаҥ Алтай Республиканыҥ программазы» деп адалып јат. Оны Россия Федерацияныҥ башкарузы окылу јӧптӧп јараткан. Јаҥы тӧзӧлгӧн республикага оныҥ учуры айдары јогынаҥ јаан болгон деп база катап темдектеп турум. Мен ол тушта башкаруда Семипалатинскте ядерный от-алыштыруныҥ салтарын јоголторы аайынча комитединиҥ председатели болуп иштегем.

Бис ол тушта су-кадыктыҥ бӧлӱгиниҥ совет ӧйдӧги система-сайламазын, анчада ла оныҥ тӧмӧндӧй бӧлӱктерин корулап ла артыргызып алганыс. Программаныҥ шылтузында улусты эмдеер ле диагностика ӧткӱрер ууламјылар билдирлӱ јаҥыртылган. Незин јажырар, бис ол тушта, керек дезе, Россияныҥ ракетно-космический службазыла јӧптӧжӱ тургузар кемине чыкканыс.

«Семипалатинский программа» керегинде айдып тура, элдеҥ ле озо «Туулу Алтай» деп јайым экономикалык зонаны адаар эдим. Республиканыҥ баштапкы башчызы Валерий Чаптынов оны кызалаҥду 1990-чы јылдарда сӱрекей ӧйлӱ-ӧйинде тӧзӧгӧн лӧ башкарган. Бу экономикалык программа республиканы јаҥыс катап аргадаган эмес. Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин ле су-кадыгын корыырында Алтайдыҥ кӧгӱс-энчизиниҥ тамырларыныҥ бирӱзи болуп адалган ол эки программа биске јазымы јогынаҥ јаан камаанын јетирген деп айдар керек.

— Кӧгӱс-энчи деген байлыкты канча да кире јартап турзабыс, је ол элдеҥ ле озо кижиниҥ бойынаҥ башталатан эмес пе? Слер јаан биледе чыдап ӧскӧнӧр, тӧрӧл јеригер де кайкамчылу алтай…

— Ада-энеме, Тана Байатовна ла Итул Санановичке, баш ла болзын. Ӧскӧн-чыккан јерим — Кадын талайдыҥ јаказында, Јайлугуш тайганыҥ эдегинде, Кары-Јалбак тууныҥ койнында турган Салјар јурт ла Јаламанныҥ садтары… Академик Спасскийдиҥ айтканыла, бу јерде ӧскӧн аштаҥ быжыргын аксымак ӧҥдӱ ле амтанду калашты мен кайдаҥ да таппадым.

Оогош тушта бир катап Салјар-Јайлугуштыҥ ажузына чыгып, кыйра буулап турарыста, адам мен јаар табылу кӧрӱп айткан: «Алтайыҥнаҥ јаан неме јок, уулым». Актыҥ сӱдин ӱрӱстеп, кӱйдӱрген арчынныҥ ыжын јыткарып, ол тушта адалу-уулду уза-ак куучындажып отурганыс. Јайлугуштыҥ бийик боочызынаҥ бастыра Алтай кӧрӱнип турар: айландыра мӧҥкӱлик кырлар, койу јыш аркалар, эмеш јабызында таш кайалар турар. Ыраагында Кан-Алтайдыҥ кӧгӱс-энчизи — Кадын-Бажы-Ӱч-Сӱмер куулгазынду агарат. Эди-каныҥ јимиреп, Алтайым-Кудайым деп араайынаҥ айдынып каларыҥ…

— Газетте бойыныҥ некелте-кемјӱлери бар. Оныҥ бӱктерин эрезин чилеп чӧйип, јаанадып болбозыс. Алтайдыҥ кӧгӱс-энчизи деген телекей талай-теҥистий элбек ине, је кӱрее-куучынысты мында тӱгезерге келижип јат. Иван Итулович, Слер канча јылдарга Эл Курултайдыҥ председатели болуп иштеп, Алтай Республиканыҥ конституциялык, јасак ла тап-эрик тӧзӧлгӧлӧрин тыҥыдарына, Госдуманыҥ депутады болуп тура, Алтайдыҥ учурын элбедерине бойыгардыҥ ӱлӱгерди база кошконыгар. Је ол керегинде куучын-интервьюны келер туштажуда ӧткӱрели.

— Айтканаарла болзын, јаан быйан.