Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Мен бош отурарын сӱӱбес кижи»

28.02.2023

Лариса МАЙЧИКОВА Балдардыҥ республикан эмчилигинде хирург болуп 13 јыл иштеп јат. 2019 јылдаҥ ала коштой ол – балдардыҥ онколог-эмчизи, Алтай Республикада балдардыҥ штатта эмес баш онкологы.

«Мен бош отурарын сӱӱбес кижи» – деп, ол бойы керегинде айдат. Јӱрӱмге, јаҥыртуларга ачык болоры, уур-кӱчтердеҥ јалтанбазы, ӱренген, талдап алган ижин сӱӱгени оныҥ кылык-јаҥында.

– Хирург, онколог эмчилер кӧбизинде эр улус болгонын бис јӱрӱмде кӧрӧдис. Слер бу, чыннаҥ сӱрекей каруулу ла кӱч ишти, бойыгардыҥ кӱӱнигерле талдап алганыгар ба, Лариса Анатольевна?

– Школды божодоло, кайда ӱренип барары јанынаҥ алаҥзыштар болбогон. Новосибирсктеги государстволык медуниверситетке ӱренерге киргем. Эмчиниҥ профессиязын талдап аларга, балдардыҥ хирургы болорго јаан камаанын бистиҥ тӧрӧӧнис Любовь Савельевна Арбанакова јетирген. Россия Федерацияныҥ нерелӱ эмчизи, кӧп јылдарга балдардыҥ хирургы болуп иштеген бу кижи меге јозок болгон деп айдарга јараар. Республикан гимназияда ӱренип турарымда, јаантайын оныҥ айлына барып туратам. Бийик сынду, кеберкек, јараш кижи болгон. Улус ортодо јаан тоомјылу.

Амадаган, талдап алган ижим, эмчи болоры – мениҥ ижим деп сананадым. Ӧскӧ кандый бир иште иштеерим деп санаада да болбогон.

– Медуниверситет ӱренерге кӱч јер деп чотолот, ого кирип, ӱредӱзин тӱгеспей, таштап турган јииттер ас эмес. Олор ӱредӱ кӱч, аккан канды, кижини кескенин, божогон улусты кӧрӱп болбой турус деп айдыжат.

– Чын, ӱренерге кӱч, анчада ла баштапкы ӱч јыл. Ӧскӧ вузтарда ӱренген нӧкӧрлӧримди кӧрӱп, бого не келдим не деп сананган ӧйлӧр дӧ болгон. Бистиҥ студенттерге кандый бир теманы јаҥыс та оҥдоп, билип алар эмес, је камык немени эске ӱренер керек. Је каннаҥ, кижиге ачу эдеринеҥ мен коркыбагам – бис оорыган кижиге болужып јадыс, оны эмдеп јадыс деп санаала башкарынадыс ине. Хирургияда иштеерин ӱредӱ ле ӧйинде талдап алгам. Бу иш кӱч те болзо, је эмдештиҥ, болушканыныҥ турултазы тӱрген кӧрӱне берет.

Оорыган кижи оҥдолып, јазылганын кӧрӧргӧ сӱӱнчи, ырыс ине.

– Јаан улусты ла балдарды эмдеери– тӱҥей ле бе айса башказы бар ба?

– Кандый ла ооруны эмдеер бойыныҥ эп-аргалары бар. Је кандый улусла иштеери, эмдеери керегинде айтса, меге балдарла јилбилӱ. Олор кандый да ару, санаа-кӱӱни, тын-ӧзӧги ару. Сеге бӱтсин, коркыбазын деп, олорло куучындажар, ойноор до керек. Кезикте эне-адазы экелген оогош балдар кайда, нези оорып турганын айдып та болбос, ыйлап ла јат – та кулагы оорып турган, та ичи… Јаан кижи болзо, бу јерим оорып туру деп кӧргӱзип, куучындап берер эди.

Бисте энедеҥ чыккан балага ол ло кӱн, тоолу частаҥ, операция эткен учуралдар болуп јат. Бир јашка јетпеген балада аппендицит те болуп јат. Јаш, эмчек баланы курсакка темиктирериниҥ ээжилерин керексибей, јаан улустыҥ курсагыла азыраганыныҥ шылтузында баланыҥ ичегелери иштебей барган ла ӧскӧ дӧ јеткерлӱ учуралдар. Мыныла колбой эне-адаларга балдарыныҥ курсагы чыҥдый болорын кичеер, анчада ла јаш балдарды курсакка темиктирериниҥ ээжилерин чике бӱдӱрер керек деп, бу куучынды тузаланып, баштанадым.

Эмчиликте хирургтар тӱнде де, тӱште де элижип-солыжып иштеп јат. Бистиҥ ӧмӧлик нак, билгир. Кандый бир тыҥ оорыган баланы эмчиликке экелзе, кӱч учуралдар болзо, башкараачыбысты кандый ла ӧйдӧ алдыртса, једип келет. Тӱнниҥ 2-3 те чазы болзын. Ол калада јок болзо, алдырткан кандый ла эмчи келип болужып јат.

– Балдардыҥ эмчилигинде хирургтар болуп кандый улус иштеп турган?

– Бистиҥ бӧлӱктиҥ јааны — Олег Иванович Пушкарев. Хирургтар Александр Васильевич Смирнов, ол эмди ДНР-да иштеп турган. База Наталья Юрьевна Лымаренко, Сурла Аркадьевна Альчина, Эдгар Анатольевич Тужалов.

– Слер балдардыҥ эмчилигинде анайда ок онколог, республикада балдардыҥ баш онкологы болуп јадыгар. Бу ижигер керегинде куучындап берзегер?

– Онкологтыҥ ӱредӱзин ӧдӧр шӱӱлтени эмчиликтиҥ башкартузы меге 2018 јылда эткен. Мынаҥ озо бистиҥ республикадаҥ мындый оорулу балдарды Барнаул јаар апарып туратан. Је бу оорулар кӧптӧй берерде, бистиҥ тергеениҥ балдарын ондо албай баргандар. Москва јаар тӧрт айга ӱренип барар керек болгон. Мен, билелӱ, эки балалу кижи, барар-барбас деп эки ай кире санангам. Хирургияда да ижим бойыма јарап турган. Ӱренгеним јакшы деп эмди сананадым. Мынаҥ озо онкологиялу деп серенген балдарды шиҥдеерге, эмдеерге кайдаар аткарарын, нени эдерин јазап оҥдобой, билбей туратаныс. Ӧйлӧ кожо ченемел јаанап, иштиҥ аайы аайланып барган.

– Бисте рак оорулардаҥ улус кӧп короп турганын билерис. Балдарла айалга кандый, Лариса Анатольевна?

– Республикада балдардыҥ тоозы 60 муҥ кижи, јылына онкология ооруларлу 8-9 бала јарталат. Кӧп-ас деп канай айдар, байла, ооруны таныыр аргалар, диагностика, јакшы болгоны учун оору балдар јарталат.

Балдардыҥ ла јаан улустыҥ онкологиязы бой-бойынаҥ билдирлӱ аҥыланып јат ине. Онойдо, јаан улус оорыган бӱдӱмдер балдарда сӱрекей ас учурайт. Балдарда канныҥ оорулары – лейкозтор баштапкы јерде турат, оны ээчий — башта тижиктер ле о. ӧ.

– Ракты таныырга кӱч оору деп айдып јат…

– Эйе, оныҥ учун профилактикалык кӧрӱлерди бир де кыйбай, ӧдӧр керек. Анчада ла балдардыҥ профилактикалык кӧрӱлерин темдектеген ӧйинде ӧдӧр, табыштыратан анализтерди ончозын табыштырар. Кӧп оорулар шак мындый кӧрӱлерде танылат. Канныҥ текши шиҥжӱзи, УЗИ-шиҥжӱлер ле о. ӧ. эт-канда кубулталарды кӧргӱзип, серемји бар тушта, ӱзеери шиҥжӱлер ӧткӱрип, јеткерлӱ ооруларды илелеер арга берип јат. Балазынаҥ оорузын ол јыгылган, грипптеген ле о. ӧ. шылтактарла јартап, бойы эмдеп, удадып койгон учуралдар ас эмес.

Оорыган балдарды бис Москвада, Петербургта ла федерал ӧскӧ дӧ тӧс јерлерде шиҥжӱге ле эмденерге аткарадыс. Эмдиги ӧйдиҥ телемедициналык консультация деген аргазы баланыҥ су-кадыгын шиҥдеген шиҥжӱлердиҥ турулталарын ол тӧс јерлердиҥ эмчилерине кӧргӱзип, олордыҥ тӱп-шӱӱлтелерин угар, айтканы аайынча эмдешти ӧткӱрер арга берип јат.

Тургуза ӧйдӧ бистиҥ республикадаҥ бир уулчак Москвада эмденип јат. Оныҥ оорузы рентген эдерде јарталган ла, сананзам, јазылып чыга берер керек. База эки бала Москвадагы тӧс јерде шиҥжӱде болгон.

Балдар оорыган, олорды јылыйткан учуралдар јаҥыс та эне-адага эмес, эмчилерге сӱрекей кӱч…

– Слердиҥ билегер ижигерди канайда кӧрӱп јат, Лариса Анатольевна?

– Болушкан-јӧмӧгӧн јуук улузы, бек тылы јогынаҥ эмчи кижиге иштеерге сӱрекей кӱч. Мениҥ ӧбӧгӧнимниҥ адазы ла энези Евгений Кӧйлӱкович ле Раиса Дмитриевна Мешкиновторго сӱрекей јаан быйанду јӱредим. Олор меге балдарым оогош туштаҥ ала јаантайын болушкан. Эш-нӧкӧрим Амаду Евгеньевич ол тушта аймакта иштеп турган. Бистиҥ иш кандый эди — кере тӱжине иштеп јӱре бередиҥ, операциялу ӧйдӧ телефон до албай јадыс. Коно-тӱне иштеп турган дежурстволу кӱндер кайда деп. Эмдиги ижимле улайын Москва ла ӧскӧ дӧ калалар јаар конференцияларга 3-4 кӱнге јӱредим. Кайын јаандарым иженчилӱ, јакшы улус учун мынайда иштеп турбай. Ӧбӧгӧним эмди амыралтада. Је кандый ла бала энези јаантайын кожо болзын деп сананат. Мениҥ оогош кызычагым бир катап: «Мен качан да эмчи болбозым. Мен балдарымла кожо болорым, кожо конорым» – деп айткан эди.

– Амыраар ӧйдӧ нени эдип турганаар?

– Мен бойым бош отурарын, јадарын сӱӱбес кижи. Амыраар кӱндерде билемле, балдарла кожо ар-бӱткенге барарын сӱӱйдис. Бистиҥ хирургтар ондый улус: кем сноубордту, кем чаналу – кажызында ла бойыныҥ јилбӱзи. Кере тӱжине тураныҥ ичинеҥ чыкпай иштеп турганыс учун болор бо, ончобыс эрчимдӱ улус.

Мен бойым иштиҥ кийнинде неделеде ӱч катап тазыктырынар (тренажерный) зал барып јадым.

– Тегин де кӱч, бут бажында иштеген кижи мындый јерге барып, там арып-чылаар эмес пе?

– Мындый тазыктырынышта баш амырап јат. Карын да сергек боло бередиҥ. Калада тазыктырынар јерлерге јӱрӱп турган улус кӧп. Иште болгонын айылына тажыбас керек деп айдып јат. Бу чын болбой. Иштегизин иште артырып, айылына јакшы кӱӱн-санаалу келер керек. Эпши кижиниҥ айылында да ижи ас эмес ине: курсак азар, кийим-тудум јуунадар, балдарыла кожо нени-нени эдер…

– Иштеҥ јайым, отпуск деген ӧйди кайда ӧткӱредигер?

– Бис јоруктаарын сӱӱр улус. Эмеш ле бош кӱндер болзо, байрамдарда Улаган барадыс. «Бу сен кандый бир ӧскӧ јерге јоруктап не барбазыҥ?» – деп, адам айдар. Меге дезе ӧскӧн-чыккан јеримнеҥ артык јер јок, ого барып келзем, ийде-кӱчим кожулгандый, кӧксим кеҥий бергендий.

– Чыккан-ӧскӧн јеригер кайда, Лариса Анатольевна? Эне-адагар не улус? Канча карындаш улус болороор?

– Мен Улаган аймактыҥ Балыкчы јуртында чыккам, сӧӧгим саал. Энем Людмила Андреевна ла адам Анатолий Николаевич Чукиндер, ӱредӱчи улус, Горно-Алтайскта педагогикалык институтты ӱренип божоткон. Беш карындаш улус болорыс, бир уул ла тӧрт кыс. Мен эҥ оогожы. Акам бистиҥ университетти ӱренип божоткон, МЧС-тыҥ јербойындагы бӧлӱгин башкарган, эмди амыралтада. Эјелерим бастыразы Улаган аймакта јаткан ла иштеген. Ончозы билелӱ, 2-3 балалу.

Ӧбӧгӧним Амаду Евгеньевич Майчиков, майман сӧӧктӱ, ада-ӧбӧкӧзи Оҥдой аймактаҥ. Бис эки кысту, јааны 10, оогожы 8 јашту.

Кажы ла Јаҥы јылда бис Балыкчыда, ада-энемниҥ айылында билелерисле јуулыжып јадыс. Ончобыс бир јерге чогулып келзеес, јакшызы кандый! Балдарым Улаганга сӱреен барыксаар, байла, кубарлаш балдар кӧп учун.

– Алтайлап куучындап јат па?

– Эйе, улаганский акценттӱ (каткырат). Каланыҥ 7-чи школында ӱренип турган. Мен бойым Балыкчыныҥ баштамы ӱредӱлӱ школын божодып, 5-чи класстаҥ ала 11 класска јетире Горно-Алтайскта республикан гимназияда ӱренгем. Эне-адама мени бу школго ӱренерге ийгени учун быйанду јӱредим. Балдарым бу школдо ӱрензин деп сананадым.

– Нениҥ учун?

– Мен школдыҥ кийнинде Новосибирскте медуниверситетке киреримде, «јаан калада балам канай јӱрер деп санааркап, коркушту ыйлагам» деп, энем айдар. Меге дезе бир де кӱч болбогон. Эмди сананзам, гимназияда ӱредӱ, интернатта јатканыс биске ончобыска јӱрӱмниҥ сӱрекей јаан школы болгон. Бистиҥ класстыҥ башкараачызы Татьяна Николаевна Тонжеракова, келеристе, орустап јазап куучындап та билбес балдарга, экинчи энебистий кижи болгон. Бистиҥ класс сӱрекей нак болгон, эмдиге туштажып, најылажып јӱредис.

Эмди иштеп, ады јарлу билимчилер ле эмчилер турушкан јаан конференцияларда болуп, олорло таныжып, јилбиркеген сурагымды сурайдым. Бу тӧрӧл школыстыҥ ла интернадыстыҥ таскадузы эмей. «Сен јеҥил кижи, кандый ла кижиле куучындажып билериҥ» деп, нӧкӧрлӧрим айдат.

– Адакыда, эмчи кижиле куучын ӧдӧрдӧ, балдарысты су-кадык чыдадарга, бойыс су-кадык болорго канайда јӱрер керек, Лариса Анатольевна?

– Су-кадык јӱрӱм јӱрер керек. Кижиниҥ су-кадыгы оныҥ тынган кейинеҥ, ичкен суузынаҥ, јиген аш-курсагынаҥ камаанду. Санаа-кӱӱнинеҥ. Кӧп рак оорулар кижи санааркашка, карыкчал-чӧкӧмјикке алдырткан ӧйлӧрдӧ чыгып турганын шиҥжӱлер кӧргӱзет. Оныҥ учун санаа-кӱӱни јарык, улуска, јӱрӱмге ачык болоры, ичкери кӧрӱп јӱрери јаан учурлу.

Табынала, тогус айга аракыдап, таҥкылап јӱрген кижиниҥ чыккан балазы су-кадык јӱрген кижиниҥ балазынаҥ башка болоры јарт. Оныҥ учун эпшилерге, балдары су-кадык ӧссин деп, аракыдабас, таҥкылабас керек. Барлу јӱрерде, кӧрӱ-шиҥжӱлерди ӧдӧри јаан учурлу.

Эмчи кижиниҥ улуска эҥ јаан кӱӱнземели – су-кадык јӱрӱгер, балдарыгар су-кадык ӧссин дегени эмей. Бу бистеҥ, јӱрген јӱрӱмистеҥ кӧнӱ камаанду болгонын ундыбайлы.

Бистиҥ бу куучыныс кычыраачыларга, анчада ла эпшилерге тузалу болор деп санандым. Лариса Анатольевнаны алтай јылтоолошло Јаҥы јыл киргениле, толгон учурлу јажыла, келип јаткан Эпшилердиҥ байрамыла уткуп, акту бойына ла билезине ырыс-кежик кӱӱнзейдис.

Светлана Кыдыева
куучындашкан

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина