Алтайдын Чолмоны

Иш ажыра јеристи коруп

03.03.2023

Бистиҥ тергеебисте јайалтазы бай ла элбек, кӧрӱм- шӱӱлтези ойгор ло бийик улус кӧп. Калганчы ӧйлӧрдӧ алтай калык бойыныҥ чӱм-јаҥын, тилин, ойгорын тереҥжиде кӧрӱп, јорукташла колбой таркадып турганы база бар. Онызы сӱреен оморкодулу.

Телекейлик экскурсоводтыҥ кӱнине учурлай, бӱгӱнги бистиҥ айылчы — јиит гид-экскурсовод тодош сӧӧктӱ Арутай Битешев. Ол Кан-Оозы аймакта 1997 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 17-чи кӱнинде Герман Юрьевичтиҥ ле Роза Алексеевнаныҥ билезинде чыккан. Сыйны — Арина. Тургуза ӧйдӧ ол Томск калада ӱренет.

Арутай бойы тӧрӧл јеринде школды божодоло, Екатеринбург каладагы Уральский государственный юридический университетке «юриспруденция» деп ӱредӱге кирген. Беш јылдыҥ туркунына бийик ӱредӱ алып тура, јайыла билезиле кожо тергеебистиҥ ичиле јоруктаган. Кош-Агаштыҥ, Улаганныҥ јараш ар-бӱткенин кӧрӱп, ару кейиле тынып, турист улус канай амырап турганын ајарар болгон эмтир. Анаҥ ары Арутай бойы мынайда куучынын баштады:

— Ӱредӱни божотком. Бир кӱн нӧкӧримле кожо Алтай ичиле јоруктап барганыс. Мында амыраарга, јоруктаарга ар-бӱткен јарамыкту. Алтай керегинде куучындаганы – бир керек, эки кӧзиле кӧргӧни, ӧзӧгиле-кӧксиле сескени — ӧскӧ. Оныҥ учун туристтерле кожо иштеп, јоруктаар деп санаа келген.

2021 јылдаҥ ала улус амырадып апарар «Altay’s Travel» деп биригӱ тӧзӧгӧм. Јаҥыскан бу каруулу, кӱч ишти апарып болбос, оныҥ учун менле кожо бир канча јииттер иштейт. Кожо јоруктап турган гид-экскурсовод майман сӧӧктӱ Александр Лыков, тискинчилерис: иркит сӧӧктӱ Чедирген Толбин ле тодош сӧӧктӱ Александр Мызин ла SMM болушчыбыс Айдана Кыйгасова. Олор база Алтайын, калыгыныҥ јаҥжыгуларын сӱӱп тоогон, јилбиркеген улус.

Иш јилбилӱ, је буудактар бар ла эмей. Амырап келген туристтердиҥ јоруктайтан јолын, јадар јерин, аш-курсагын озолондыра белетеер керек. Кажы ла амырап келген кижиге ајару эдип, олорло јилбилӱ јетирӱлерле, куучындарла ӱлежип, кӱӱн-санаазы кандый деп сурап, јаантайын ла куучын ажыра колбуда болор керек. Онойдо ок јарабастар керегинде куучындаарын, јартаарын база ундыбайлы.

Бистиҥ баштапкы јоругыс «Јаскы Алтай» деп бӧлӱкле башталат. Бу јараш ӧйдӧ ар-бӱткен ойгонып, кар кайылып, кырларда марал чечектер кебистий јайылат. Амырап келген айылчыларга мыны кӧрӧргӧ сӱреен солун болот. Бу јол-јорук айылчылардыҥ кӧрӱм-санаазын кеҥидет, олор бистиҥ алтай калыктыҥ культуразыла, тилиле, јаҥжыгуларыла ӧкпӧӧрип таныжат. Алтай керегинде јаҥы билгирлер алып, эди-канына, кӱӱн-санаазына ийде-кӱч кожуп алат.

Мен сананзам, кажы ла кижи кандый бир јол-јорукка чыгып, сок јаҥыскан јӱрӱп, бойыныҥ ич-кӱӱнин, анчада ла бойын тереҥжиде оҥдоп алат. Онызы сӱреен тузалу. Кӧп саба улуста иш, биле, олор кӱнӱҥги керектерге кӧмӱлип калат. Оныла колбой ич-телекейи, эткен керектери, чын јӱрӱми керегинде сананар, шӱӱр ӧй дӧ јок. Ол тушта јол-јорукка чыкканы, ар-бӱткенде амыраганы – недеҥ де јарамыкту.

Мындый иште иштеерге турган кижиге озолондыра ла алтай тилин, бойыныҥ угы-тӧзин, тӱӱкизин, јадын-јӱрӱмин билер керек. Анаҥ ары бистиҥ республиканыҥ тӱӱкизи, кереестери, энчи-байлыгы керегинде јилбилӱ, тузалу бичиктердеҥ шиҥдеп кычырар. Мениҥ баштап ла кычырган бичигим
И. Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» деп романы болгон. Бу бичикке тайанып, јебрен Алтайдыҥ тӱӱкизиле јилбиркеп, билгирлеримди тереҥжидерге, элбедерге, ӧскӧ дӧ бичиктер кычырып баштагам.

Культураныҥ кереестериниҥ учурын јартаарында, чеберлееринде биске туризм јаан болужын јетирер аргалу. Бу иш ажыра Алтай јеристи бойыска чеберлеп апарар керек.
Мынайып јиит-экскурсовод Арутайла јууктада таныжып алдыбыс. Јашӧскӱрим оноҥ тем алып, бош салынбай, тилин, тӱӱкизин, чӱм-јаҥдарын билип јӱрген болзо, сӱрекей јакшы болор эди деп сананып турубыс.

Арутайга база да кӧп јол-јоруктар, бек су-кадык кӱӱнзейдис! Келер ӧйдӧ јакшынак јоруктары керегинде база да куучындажарыс деп алаҥзыбай турубыс.

Айару ЧЕКОНОВА