Алтайдын Чолмоны

«Меге Москва јарап јат»

03.03.2023

Айдыҥ Тижинге мен ӧткӧн кочкор айда, студенттердиҥ кышкы каникулдары ӧйинде, Оҥдойдо јолуккам. «Кече-башкӱн ле Москвада јӱгӱрип турган кижи, Алтайга једип келеле, эртезинде ле адамла кожо силос казып барганыс. Ондогы јӱрӱм ле мындагызы – чек башка телекей деп, силостыҥ орозында отурала санангам. Москваныҥ кайнаган, кыймыраган јӱрӱмине кӧрӧ, мында амыр…кажаган, кӱрек, одын јарыш… јаш тужыҥа бурылгандый» – деп, ол каткырып куучындаган.

«19 јаштуда јаш тужын сананарга арай эрте эмес пе? – мен база каткыргам. – Сеге оромдо јолуккан болзом, таныбас эдим. Чек москвасу-у болуп калтырыҥ…».

Мен Айдыҥды оогоштоҥ ала билерим, је школдыҥ јаан класстарында ӱренген ӧйлӧринеҥ бери кӧрбӧгӧм. Чын таныбас эдим. Је ол ло ачык-јарык, кокырчы, куучынчы бойы эмтир.

– Сениҥ ӱренип турган јериҥниҥ адын да мынаҥ озо укпагам. МИСиС дедиҥ бе? Мындый солун јерди канай таап, талдап алгаҥ? 

– Школды божодып, кайда ӱренип барарын сананган ла база. Инженерный, технический ууламјы керек болгон. Бистиҥ биледе гуманитарийлер эм тургуза кӧрӱнбей јат – деп, Айдыҥ куучындаган.

– Новосибирскте физико-математикалык школдо (ФМШ) алган билгирлер кандый ла технический вузка кирер арга берип турган. Энем тыҥ болушкан: университеттердиҥ рейтингтерин, ӱренген јерлери ле общежитиелери кандый болгонын, ӱредӱниҥ уур-кӱчин, вузта ӱренген, оны божоткон студенттердиҥ шӱӱлтелерин – ӱзе ле кычырганыс. МГУ-га да, Вышкага да (Высшая школа экономики), Бауманкага да (Москвада Н. Э. Бауманныҥ адыла адалган государстволык технический университет) ЕГЭ-лердиҥ турулталарыла киргедий болгом. Је бу вузтарда ӱренерге сӱрекей кӱч, эмеш ле бош салынып ийзеҥ, сессияны табыштырып болбозыҥ эмезе пропусктар учун сӱрӱп јат деп, студенттердиҥ комудалын да ајаруга алганыс. 

Мынайып МИСиС талдалган. Оны ӱренип божоткондордыҥ 95% ишти таап алып турганы биске база јараган. Барып, ченеп кӧргӧйиҥ деп, айылда улус айдышкан.

– Ӱредӱге кирерин мынайда талдап турган улус ас болбой. Энеҥ не ӱредӱлӱ кижи? Билеҥ керегинде кыскарта куучындап берзеҥ?

– Энем Урсула Нарыновна ӱредӱзи аайынча экономист-бухгалтер, Новосибирскте экономиканыҥ ла башкартуныҥ академиязын ӱренип божоткон. Адам Николай Шымдыевич ӱредӱзи аайынча химияныҥ ӱредӱчизи ле агроном кижи. Бистиҥ биледе тӧрт бала, мен эҥ јааны.

– Сен школдо јакшы ӱренген болбойыҥ?

– Кайдаҥ, баштамы класстарда соҥдоочы да болуп турбай. Сегис класска јетире Оҥдой јурттыҥ школында ӱренгем, оноҥ 8-9 класстарда Горно-Алтайсктыҥ классический лицейинде. Чын кӱч болгон јер – Новосибирск-те физико-математикалык школ. Ол јаҥыс та чыҥдый билгирлер алган эмес, је јӱрӱмниҥ школын ӧткӧн јер. Кандый да кӱч болзо, албаданар, чачпас керек деп оҥдогом. «Если долго мучиться, что-нибудь получится» – деп айдып туратан беди. ФМШ-та мениле кожо ӱренген балдар, таныштарым эмди МГУ-да да, Бауманкада да, Вышкада да бар. Је ол јерлерге барбагам деп, санааркабай јадым. Меге МИСиС-те ӱредӱ де, студенттердиҥ јӱрӱми де јарап јат. Баштапкы курста, јарым јылдаҥ ажыра ӧйгӧ, физмат школдо ӱренгенин такыптаҥ ӧдӱп, јеҥил јӱргем. 

– Университедиҥ керегинде куучындап берзеҥ? Мында ӱренген улус кайда иштеп јат?

– Билимде де, јаан компанияларда да, аргачылыкта да иштеер аргалу. Билимде иштеерге амадаган улуска аргалар сӱрекей јаан. Бу јолды талдаган јииттер 1-кы ла курстаҥ ала билим-шиҥжӱ лабораторияларда иштеп баштайт. Менде мындый таныштар бар. Университет «Металлоинвест», «Росатом», «Норильский никель», «Северсталь» ла оноҥ до ӧскӧ јарлу компанияларла ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јат, олордоҥ келген улус иштеер специалисттерди бистеҥ талдап аларга јаантайын колбу тудат. Таҥынаҥ бойыныҥ аргачылыгын тӧзӧп иштеген выпускниктер кӧп.  Јаҥыс та мында алган ӱредӱзи аайынча эмес. Университетте алган ченемел, кожо ӱренген нӧкӧрлӧр, колбулар кижиге јӱрӱмде јаан аргалар ачып јат ине. Москва бойы да.

Бӱгӱнги кӱнде дипломду кижиниҥ ле диплом јок кижиниҥ башказы јок. Диплом – ол сен ӱредӱ божоткон деген справкага тӱҥей, бу кижи нени де билер, бӱткедий кижи дегенин керелеген бичик. Мениҥ бир таныжым Выш-каны божоткон, ондо экономика, математика аайынча ӱреткен билгирлерди тӱҥейлеер кемјӱ де, байла, јок. Је 3Д печатьтар эдип, бойына иштеп јат. Эмезе, физмат школдо мениле кожо ӱренген бир кыс университетте лингвистикага кирген, эмди видеолор согуп јат. Бу ого јилбилӱ. Је ӱредӱзин таштабаган.

Сӧс келижерде, бистиҥ университеттиҥ студенттеринде мындый аргалар кӧп. Кӱнӱҥ сайын ӱредӱге јӱрзин деген некелте јок, кандый бир солун эмезе тузалу ӱлекер-проекттерле иштеп турган болзоҥ, сессияҥды ла табыштырып тур.

– Айла, сен сессияҥды канайда табыш-тыргаҥ?

– «Куйруктар» јок. Бир канча предметти «автоматла» табыштыргам. Английский тил чала кӱчке келишкен. Је бу јӱрӱмде керектӱ ӱредӱ, оныҥ учун албаданып ла турум.

– Сен кандый факультетте ӱренип тургаҥ, Айдыҥ?

– Ӱренген факультедим «факультет инновационных материалов и нанотехнологий» деп адалып јат, оныҥ ичинде «материаловедение» деген ууламјыда ӱренедим. Бу јаҥы материалдар (кижи тузаланган ончо неме недеҥ де эдилип јат ине), медициналык импланттар эткен ууламјы. 

– Ӱредӱҥди божотсоҥ, бистиҥ республикада сеге иштеер иш табылбас болбой? Кайда иштеери керегинде сананып тургаҥ ба?

– Билимге барбазым, онызы јарт. Бакалавриатты божодор керек. Мениҥ ӱренген ууламјым сӱрекей јаан аргалар ачып јат. Не-не табыла ла берер болбой. Иш јок артпазым.

– Алып турган стипендияҥ јаан ба? 

– Стипендиялар бисте јакшы. Тегин стипендияныҥ кеми 2 муҥ салковой. Јакшы ӱрензеҥ, база 2 муҥды кожуп јат. Јаҥыс бештерге ӱренгени, јондык керектерде эрчимдӱ турушканы, университетке болушканы учун ла о. ӧ кожулталарды кожуп келзе, Москвада МРОТ-тыҥ кемине (јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ) једе берет. 

– Тӧс калада МРОТ канча?

– 22-23 муҥ салковой. Мен 1-кы курста јаанадылган «јонјӱрӱмдик» деген стипендия алгам. Оноҥ, кӧрӱп, керектиҥ аайын билип ийбей, јондык керектерде эрчимдӱ туружып баштаганыс. Бисте «Новый уровень» деген программа бар. Ондо туружарга келген јииттерди јӱзӱн-башка јонјӱрӱмдик ӱлекерлер эдериле таныштырып, эмеш ӱредип ийет. Оноҥ бир айга ол ӱлекерди бӱдӱрип, улалтадыҥ. Бис јилбилӱ улусла туштажып, олор керегинде видеолор сокконыс ла сайттарга салганыс. База бир ӱлекер аайынча былтыр јайгыда Крым барып јӱргенис. «Наставничество» деген ӱлекер болгон, јаҥы келген студенттерге болужар, быјыл оны улалтып апарарга 1 млн салковой грант акча берилген. Сбербанктыҥ программирование аайынча университетте тӧзӧгӧн школын кӧрӱп јӱрдим, база солун болтыр. Кыскарта айтса, јалкуурбаган кижи бойын бӱткӱлинче јеткилдеп јӱрер аргалу.

Студенттердиҥ јӱрӱми јилбилӱ. Волон-терлордыҥ кыймыгузы јаан. Ол аайынча мен улустыҥ айылда туткан ийдин де тышкары «соотодып» баскам (каткырат). Москва бойы да – бӱткӱл телекей, музейлер, солун јерлер, кӧрӱлер кӧрӧргӧ база керек. Ӧй келишсе, барып ла јадыс. Меге Москвада ӱренерге де, јӱрерге де јарап јат.

– Јаткан јеригер кандый? Эмдиги студенттер нени ажанып турган?

– Ӱренген јерис, јадып турган общежитиебис јакшы. Спортко таскадынар ла соот-ойынныҥ јерлери толо јепселген. Курсак, байла, ончо студенттердийи ошкош – гречка, рис, такаа-шаурма. Бис узбек-таджик улустыҥ ашканаларын сӱӱйдис: салган курсагы кӧп, амтанду, баазы јеҥил учун. 

– Јайгыда Алтайыҥа јанып келзеҥ, кайдӧӧн амырап барар эдиҥ?

– Тайгага. Себиниҥ туу-сындарында јаштаҥ ала јӱрген, таайларымныҥ койлогон-малдаган Ак-Бичиктӱ алтайына.

– Тайга деп айдарыҥда, сен кой сойып билериҥ бе, Айдыҥ?

– Билбей, деремнеде ӧскӧн кижи. Ӧзӧп ийерим. Ӧлӧҥ дӧ чабып јадым. Уй да саап билерим. Эмди барып айылдыҥ јанында карды арчыыр керек, мени сакыган чылап, јааганын… 

Айдыҥ Тижин ӱредӱзине ойто атана берген. Ол быјыл МИСиС-те экинчи курсты божодор. Јайгыда нени эдерин эм тургуза сананбаган. Ӧй эмди де бар…

Светлана Кыдыева куучындашкан