Алтайдын Чолмоны

Ырысту јӱрӱмдӱ эјебис!

07.03.2023

Jылдар jылыжып öдöт,
Кÿндер айланып öдöт.
Öй солунат.
Бичимелисти jалакай кÿÿндÿ,
Jымжак jÿректÿ,
Ойгор сааналу, кöгÿстÿ
Эjебиске учурлап јадыс.

Шыргайты jуртта Чаҥкыр деп байлу кырдыҥ эдегинде, Беш деген сууныҥ jарадында 1943 jылда jастыҥ баштапкы айында тоҥжаандардыҥ jуртында Тамара Адисовна БУЙДЫШЕВА (Илюкина) ак-jарыкка чыккан. Адазы Илюкин Ајыс тоҥжаан сööктÿ, энези Тендекова Jаш коболы сöӧктÿ иштеҥкей улус болгон.

Тамара эjебистиҥ jаш тужы торо, кÿч öйлöргö келишкен. Адазы jуу-чакта туружып, шыркаладып, госпитальда эмденип, оноҥ ары jуулажар аргазы jок болуп, айлы-jуртына jанган. Алтай jуучыл jалтанбай, jана баспай, Тöрöлин коруган учун кӧп кайралдарла кайралдаткан. Алтайына jанып келерде, бастыра эр улус jууда, колхозтыҥ ижин бÿдÿрип иштенип jаткан улус – jаш балдар, ÿй улус, карган-тижеҥдер. Оныҥ учун, шырказы jетире jазылбаган да болзо, ол эш-нöкöриле Алтыгы Шыргайтыныҥ фермазында тÿни-тÿжи иштеп, оныҥ jанында jер турада jаткан. Удабай билезинде jаан тÿбек болуп, балдарыныҥ энези оору-jоболдоҥ улам jада калган. Ол јаш балдарыла jаҥыскан артып, кÿч те болзо, албаданып, балдарын таштабай чыдаткан.

Балдарын школго ÿредип аларга, Беш сууны кечире Тежик кырдыҥ эдегинде школго апаратан. Кийим-тудум, öдÿк jетпес öй болгон. Соок öйлöрдö эки кызычагын элип-селип jÿктенип, буттарына келишкен бöстöҥ, тередеҥ ороп, школго jетиретен. Озо бир балазыныҥ будын ороп, кöксине буулап кийиндирип, школго jетирип ийеле, ороп алган бöстöрин уштып, экинчи балазына баратан. Уроктор божогон кийнинде, анайып ла элип-селип, айлына jетиретен. Канча jылдарга jайы-кыжы, соокты соок дебей, jаашты jааш дебей, кыстарын баштамы школго ÿредип алган. Ол бойыныҥ jана баспазыла, албаданчагыла, уур-кÿчтеҥ jалтанбай, балдарыныҥ ичкери jÿрÿмин сананып, олор ÿредÿлÿ, иш-тошту, тойу-ток, кийим-тудумду jÿрзин деп бастыра кÿчин берген.

Тамара эjебис адазына jаантайын алкыш-быйанду jÿрет. Оноҥ ары Шабалин jуртка барып, интернатка jадып, школго ÿренген. Ондо кöп нöкöрлöр таап, кожо ӱренген балдарла нак jÿрген. Олор – В. И. Чаптынов, И. В. Тонгужанов, А. И. Тайтакова, В. Т. Какпаков, И. И. Чалчыков. Шыргайтыда jаштаҥ ала чыдаган ла кожо ÿренген Ойношева Татьяна Эчишевна jажына нöкöри болгон. Ол öйдö школдыҥ директоры П. М. Скибин, класстыҥ башкараачызы биологияныҥ ӱредӱчизи А. С. Челтугашева болгон.

Ӱредÿге сӱрекей албаданчак кызычак удабай ла jакшы ÿренип, «Артек» лагерьге путевка алган. Шабалиннеҥ jаҥыскан атанып, городко jеделе, оноҥ ары јиит туристтердиҥ станциязында балдарга биригип, Кара талайдыҥ jаказына jеткен.

Качызы А. С. Челтугашева кöк килиҥнеҥ бöрÿк кöктöйлö кийдирип берген, оны лагерьде кöргÿзип кийип jÿрген. Jедетен jерге эjебис jедип барарда, ого jаҥы кийим кийдирип берген, jаҥы платьелер, торко панама, jаҥыс ла бойыныҥ галстугын солыбай учына jетире кийип jӱрген. Лагерьде кöп jараш jаан туралар, эбиреде бастыра jÿзӱн-ӧҥдӱ чечектер кичинек балага чек ӧргӧӧ деп билдирген. Ондый неме кöрбöгöн эjебиске чек ле чöрчöк jериндий бодолгон. Ливадийский ӧргӧӧдӧ, «Ласточкино гнездо» ӧргӧӧдӧ болгон. Эjебис амыраган öйдö солун кайкамчылу айылчы – Вьетнам ороонныҥ jааны Хоши Мин Артекке айылдап келген. Ол бастыра jер-телекейге jарлу башчы болгон, оныҥ учун туштажу сӱреен jилбилÿ öткöн. Jаш тужында болгон ол ӧй эҥ ле jаркынду, jакшы болуп jÿрегинде, сагыжында арткан.

Эјебис школды jедимдÿ божодып, ары кöрзö ай кеберлÿ, бери кöрзö кÿн кеберлÿ болуп чыдап, jаан телекейдиҥ jолына кирип, Барнаулдагы јурт ээлем институттыҥ ветеринар факультедине кирген. Jаштаҥ ала мал-ашты сÿÿген кыс ÿредÿзин сӱреен jилбиркеп ÿренген. Кожо ÿренген наjылары – В. А. Мурзагалиев, В. Я. Саймунова, Н. В. Меркитова.
Механизация факультединде ӱренген майман сööктÿ алтай уул Владимир Санабаевич Буйдышевле таныжып, нöкöрлöжип, студенческий той эдип, айылду-jуртту болгондор. Эjебис ÿчинчи курста кабайлу болуп, кыс бала тапкан. Jе ÿредÿзин таштабай, бир jыл академический отпуск алган, оноҥ экинчи jыл кызычагы Светаны адазыныҥ jерине – Оҥдойго jетирип, майман сӧӧктӱ аказы Табачы Санабасовичтиҥ ле кӧӧжӧ сӧӧктӱ jеҥези Кымыс Малчиновнаныҥ айлы-jуртына келгендер. Эjебис балазын олорго артыргызып, ÿредÿзин олордыҥ болужыла божоткон. Кайындары, бойлоры балдарлу, иш-тошту улус, кÿчсинбей, карындажына ла келдине тыҥ болужып, ÿредÿзин ле божодып алзын деп албадангандар. Экÿ ÿредÿзин божодып, jангылап келерде, аказына ла jеҥезине ол база jаан jеҥÿ болгон. Тамара эjебис кайындарына бастыра jÿрÿмине быйанду jÿрет. Jаҥы ÿредÿ алган jиит биле Оҥдойдыҥ бойында ишке кирип, ол ло аказыныҥ айлы-jуртына одоштой тура тудуп, бастыра jÿрÿминде бир ле jерде, бой-бойыла эптÿ-нак jуртагылап jат.
Эjебис ле jестебис эки jе деген кыстар азырап чыдаткан. Светлана Барнаулдагы јурт ээлемниҥ институдын ла башкартуныҥ Новосибирсктеги академиязын ӱренип божоткон. Светлана Владимировна Алтай Республиканыҥ нерелӱ экономисти, экономика билимдердиҥ кандидады. Марина кызы садуныҥ Новосибирсктеги институдыныҥ инженер-тех-нолог аайынча факультедин ле Новосибирсктеги юридический институтты божоткон. Тургуза öйдö Оҥдой аймакта улусты ишле јеткилдеер бӧлӱктиҥ jааны болуп иштейт. Марина Владимировна Алтай Республиканыҥ јӧнјӱрӱмдик бӧлӱгиниҥ нерелӱ ишчизи. Гузель барказы Томсктогы госуниверситеттиҥ юридический факультедин ле Горно-Алтайсктагы университеттиҥ экономика аайынча факультедин божодып, Оҥдой аймакта полицияныҥ бӧлӱгинде дознаватель болуп иштейт.

Айлы-jурты ару-чек, jÿзÿн-башка чечектерге кöмÿлген, аскан курсагы амтанду, аш-курсагы толо, эткен-туткан ижи тоомjылу, байлык. Айылга толо jööжöлӱ, кийгени алтын-торко. Эки колы тутканы – jажына байрамду, эки буды басканы – jажына jедимдÿ jÿрÿм jÿрÿп jат дезе, jастыра болбос. Айылга кирген кижиге кÿндÿчи, аш-курсагын урар, ачык-jарык куучындажар.

Тамара эjебис ÿредÿзи аайынча ишке кирип, Оҥдойдо ветеринар лабораторияда лаборант болуп иштеп баштаган, оноҥ врач-бактериолог, врач-серолог, лабораторияныҥ јааны болуп иштеген. Jедимдÿ ижи учун ого «Россияныҥ нерелÿ ветеринары» деген бийик ат адалган, ол анайда ок кӧп тоолу кайралдарла кайралдаткан.
Ол студент öйлöрдöҥ бери ӱӱре-јелези В. Я. Саймуновала кожо ӱренген, кийнинде экӱ јаба иштеп те јӱргӱлеген. Лаборант-химик Т. Т. Ыжыкова ла лаборант Р. К. Казакпаева база оныҥ ӱӱре-јелелери.

Тамара Адисовна ла Владимир Санабаевич бисти, тöрöӧн-туугандарын ундыбай, Беш ичине jаантайын келип баратан. Шыргайтыда адазыныҥ айлына келип, туразын черетейтен, jакшы-jаманга ÿзе болужатан. Экÿ jиит тужында «Урал» мотоциклду Озернойлоп, тогузон километр jерди ажып, кöндÿре jолло Беш ичине jедип келетен. Мында ончозынаҥ jаан Пöтÿш эjези, Бöдÿр аказыныҥ эш-нöкöри Jаҥарчы jеҥези, аказы Михаил Садыкович эш-нöкöри Татьяна Мижековнала jуртагылаган. Сыйны Нина Садыковна Горно-Алтайсктагы педагогикалык институттыҥ биология факультедин божодып, калада областной эмчиликтиҥ библиотеказында бастыра jÿрÿмине иштеген. Эjебис тöрöӧн-туугандарына сӱрекей кару, jалакай кижи. Бис эjебисти тооп, сÿÿп jÿредис. Ол эмди бистиҥ – тоҥжаандардыҥ эҥ jаан jашту эjези.

Тамара Адисовнаныҥ ырысту jÿргени ле jÿрÿмде jаан jедимдерге jеткени – кару эш-нöкöри, балдарыныҥ jалакай адазы, таадазы, тоомjылу jестебис Владимир Санабаевичтиҥ камааны. Ол бастыра jÿрÿминде башкараачы иштерде иштеген. Эjебис ле јестебис узак jылдарга чындык, бек jурт jуртаган учун «Сӱӱш ле чындык учун» деп медальла кайралдаткан.

Айдыҥ-кÿнниҥ алдында,
Албаты ортодо
Бала-барка азырап,
Бажын билип башкарган,
Тöрди болзо кöдÿрип,
Тöрööнди кÿндÿлеп,
Чыгара jӱгÿрип малым деп,
Кийдире jугÿрип балдарым деп,
Эптÿ-тоомjылу jÿрÿм jÿрÿп,
Сегизен jашка jеткен
Кару эjебис,
Амыр-энчÿ jÿрÿгер,
Су-кадык болугар,
Эркетенде jÿрÿгер,
Ырысту болугар,
Jӱс jаш jажагар,
Jӱгӱрӱк ат минигер!!!

Беш ичиниҥ тöрöӧн-туугандары